Kur shkruan për organizimin fetar në një Shqipëri të ardhshme tek “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do bëhet”, ai thotë: “Ndë nga ministret, i diturisë a i gjyqit, do të ket’ edhe punërat e besëvet. Një Myfti i madh për myslimanëtë, një Eksark për të krishterët’ orthodhoksë dhe një kryepiskop për katolikëtë, këta do të vështojnë gjithë punët’ e të tri besëvet në Shqipëri. Xhamitë, kishatë, teqetë, manastirëtë, myftinjtë, imamëtë, myezzinëtë, priftëritë e gjithë njerëzit’ e vëndet’ e besësë, si edhe të pasurat’ e këtyre e vakëfetë do të vështohenë e të vihenë mb’udhë prej këtyre të tre zotërinj të mbëdhenj, të cilëtë do të ken’ edhe nga dy këshilla për të menduarë këto pimëra.”
Besnik SINANI, Tiranë
Mendimi fetar i Sami Frashërit zë një vend modest në literaturën studimore dedikuar kësaj figure madhore të Rilindjes Kombëtare, rrjedhojë kjo edhe e faktit se në krahasim me lëmi të tjera, apo impaktit të tyre, në fushën e mendimit fetar Samiu ka lënë pakgjë pas. E, megjithatë, vizioni i tij rreth unitetit musliman mund të jetë i vlefshëm jo vetëm në kuptimin e ideve të tij, por edhe si pikënisje reflektimi për një formë të shëndetshme botëkuptimi fetar komunitar, veçanërisht kur rendi mistik të cilit ai i përkiste sot po evokohet për një formë radikale fragmetarizimi: atë të një shteti sovran.
Në traktatin e tij modest, Himat el-humam fi nashr el-Islam (Përpjekja e heronjëve në përhapjen e Islamit), i shkruar në arabisht, ai thotë: “Është e qartë se për çdo gjë ekzistojnë shkaqe, e kush dëshiron ta arrijë atë, duhet t’i plotësojë shkaqet e saj. Shkaku më i fuqishëm për këtë qëllim është lidhshmëria dhe përshtatshmëria midis muslimanëve. Ne këtu nuk aludojmë në një bashkim politik, as doktrinar, sepse bashkimi politik është shumë i vështirë, kurse ai doktrinar i pamundshëm; por me bashkim kemi për qëllim bashkimin fetar dhe të sheriatit ndërmjet muslimanëve. E kjo është detyrë për secilin musliman, i çfarëdo mësimi që të jetë dhe çfarëdo shteti t’i takojë.”
Uniteti fetar brendakomunitar simbolizohej sipas tij tek figura e sulltanit osman, i cili, gjithnjë sipas Samiut, në funksionin e tij fetar e mbartte këtë rol edhe për muslimanët që nuk ishin shtetas osman. Por, ajo që duhet theksuar është se i formuar fetarisht në kontekstin osman, Samiu i bën jehonë premisës se “bashkimi politik” dhe “doktrinar” nuk janë parakushte të unitetit fetar për të cilin ai po fliste. Kjo reflekton qartazi etosin fetar pluralist osman, i cili bëri të mundur akomodimin e diversitetit jo vetëm përbrenda muslimanëve, por edhe atë ndërfetar, e treguar kjo edhe me prezencën e kryesisë së Kishës Ortodokse në Stamboll dhe të bashkësisë më të madhe të hebrenjve në botë.
Ia vlen të krahasohet kjo mendësi që shpalos Samiu – qoftë edhe shkarazi – me lëvizjet fundamentaliste në botën islame pas rënies së Perandorisë Osmane, të cilat shpesh po jo ekskluzivisht në përgjigje të traumës koloniale theksuan bashkimin politik dhe doktrinar si parakushte të solidaritetit fetar ndër muslimanët. Ato shpesh jo vetëm nuk arritën bashkim politik, por shkaktuan edhe fragmentarizim të mëtejshëm dhe sektarianizëm ekstrem.
Por, ky vizion mirëfilli osman i Samiut vlen edhe për të gjykuar mbi urdhërin mistik, të cilit ai i përkiste, Bektashizmit, kjo ngase ai fliste për këtë unitet pa anashkaluar identitetin e tij si bektashi, kur e identifikonte këtë bashkim në lidhje me “halifatin suni”. Pikërisht ngase Samiu fliste për unitet që trashendonte dimensionin politik, vizioni i tij rezonon edhe në realitetin post-osman. Samiu fliste për një diversitet që njeh dhe akomodon diversitetin brendamusliman në kredo, manifestim i të cilit sigurisht është edhe Bektashizmi. Ky kuptim i unitetit në diversitet informon edhe vizionin e tij të Shqipërisë së ardhshme postosmane.
Kur shkruan për organizimin fetar në një Shqipëri të ardhshme tek “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do bëhet”, ai thotë: “Ndë nga ministret, i diturisë a i gjyqit, do të ket’ edhe punërat e besëvet. Një Myfti i madh për myslimanëtë, një Eksark për të krishterët’ orthodhoksë dhe një kryepiskop për katolikëtë, këta do të vështojnë gjithë punët’ e të tri besëvet në Shqipëri. Xhamitë, kishatë, teqetë, manastirëtë, myftinjtë, imamëtë, myezzinëtë, priftëritë e gjithë njerëzit’ e vëndet’ e besësë, si edhe të pasurat’ e këtyre e vakëfetë do të vështohenë e të vihenë mb’udhë prej këtyre të tre zotërinj të mbëdhenj, të cilëtë do të ken’ edhe nga dy këshilla për të menduarë këto pimëra.”
Këto personalitete fetare, thotë Samiu, duke manifestuar sendërzimin e një kuptimi sekular që po bëhej gjithnjë e më dominant ndër elitat osmane të kohës, do të merren ekskluzivisht me punët e besimit – pra jo në administrimin e shtetit dhe edukimin në shkollat shtetërore, pasi mësimi i besimit do bëhet nga “ulemaja, dervishëtë e priftërija… në xhamitë, medresetë, kishat etj.”
Si bektashi, Samiu nuk anashkalonte në vizionin e tij edhe vetë këtë urdhër mistik. Ai shkruan:
“Bektashinjtë, të cilët janë mjaft të përhapurë e të shumë në Shqipëri, do të kenë një Kryebaba në një vënt të Shqipërisë, i cili do të bënjë babanjt’ e tjerë e bashkë me një këshillë të mbledhurë prej babanjsh e prej dervishësh të vështonjë e të vërë mb’ udhë punët e teqevet e të Tarikatit. Gjithë besët’ e tjera, do të jenë të çpenguara e të dlira në Shqipëri; Judhenjtë, Protestanëtë etj. do të kenë nga një krye më vehte nënë qyrërit të ministrit të besëvet.”
Në njoftimin për shtetin e pavarur bektashian, kryeministri i Shqipërisë e mbështeti këtë plan edhe duke i bërë jehonë kontributit kombëtar të bektashinjve. Ky kontribut kombëtar, siç vë në dukje edhe Nathalie Clayer, mer formë pas 1880-tës dhe vëllezërit Frashëri janë pa asnjë dyshim ndër autorët e këtij orientimi. Do ishte vetëm cinike, për rrjedhojë, të kërkosh të legjitimosh një formë radikale fragmentarizimi politiko-fetar, duke kërkuar të mbështetesh tek trashëgimia e figurave si Samiu, të cilët mëtuan për një unitet fetar dhe kombëtar përtej politikës dhe dallimeve në kredo.
Kuptimi i Samiut për një unitetit komunitar të muslimanëve, që përqafon diversitetin e vet të brendshëm është jo vetëm relevant, por edhe befasisht i freskët, për muslimanët bashkëkohorë. Theksimi i një ngurtësimi doktrinar në marrëdhëniet brenda-komunitare në disa nga trended më dominante që u formatuan pas rënies së Perandorisë Osmane ka prodhuar një histori toksike fragmentarizimi komunitar, si dhe varfërimi shpirtëror dhe intelektual. Kuptimi i Samiut, në anën tjetër, nuk është unikal për kohën dhe ambientin kur ai jetoi, tregues se një etos krejt i ndryshëm është jo vetëm i mundur, por edhe me precedentë të mirënjohur në traditën islame të shqiptarëve. Për rrjedhojë, për muslimanët shqiptarë do ishte në interesin e tyre jetik dhe detyrë e tyre fetare dhe kombëtare të riartikulonin një vizion të tillë në kushtet bashkëkohore, një vizion me rrënjë në traditën e vet fetare, në përjetësimin e vet historik gjatë shekujve osmanë, bujar ndaj diversitetit të kredove dhe traditave shpirtërore brenda – dhe ndërkomunitare, të pasur intelektualisht dhe koherent me imperativat politike të kohës. Një artikulim i tillë do të ishte i ngritur mbi themele të mirënjohura të eksperiencës moderne të shqiptarëve, pjesë e pakontestueshme e të cilave është pa dyshim Sami Frashëri. /revistashenja
