Prof. Dr. Mehmet Gormez
Kryetar i Institutit të Mendimit Islam
Siç e dini, vitet e fundit ka pasur zhvillime të mëdha në teknologjitë e informacionit dhe komunikimit. Njerëzimi u përball me një situatë krejt të re. Mendja, truri, zemra dhe shpirti ynë u preken thellësisht nga këto procese. Të gjitha marrëdhëniet tona materiale dhe shpirtërore, jeta jonë fetare, jeta jonë shpirtërore po pësojnë një ndryshim dhe transformim të madh. Individi, familja, shoqëria dhe madje mbarë njerëzimi po kalon një proces krejt të ri. Duket sikur e gjithë jeta jonë është dixhitalizuar, ne jemi të burgosur në një botë virtuale. Vitet e fundit kjo bindje është rritur edhe më shumë sidomos me procesin e koronavirusit që jemi duke kaluar. Edukimi i fëmijëve dhe të rinjve tanë tani kalon përmes kësaj platforme dixhitale. Është bërë një domosdoshmëri në jetën tonë të biznesit. Tani ne kryejmë aktivitete tona artistike, kulturore, muzikë, madje edhe aktivitete fetare në kanale dixhitale. Kur i vlerësojmë të gjitha këto së bashku, lindi një civilizim i ri që përfshin njerëzit, ku ne mund ta quajmë këtë civilizimi i ekraneve dixhitale virtuale. Padyshim, përfitimet e këtij civilizimi për njerëzimin siç janë aksesi i lehtë në informacion dhe rritja e lehtësive të komunikimit nuk mund të mohohen. Sidoqoftë, ky civilizim për aq sa sjell përfitime krijon edhe mangësi. Sot dua të ndalem pak në këtë.
Sepse ky civilizim i kthen të gjithë anëtarët e tij në spektatorë pasivë. Lëvizja më e madhe e këtij civilizimi është syri, jo mendja. Akti më i madh është të mos mendosh por të shikosh, të mos kundrosh por të shikosh. Vëllezër të mi të dashur, syri pushon së qeni një mjet vëzhgimi në këtë civilizim. Shikimi kthehet në një dëshirë, në një pasion, ndonjëherë edhe një instrument të epshit. Fatkeqësisht, kjo sjell me vete egoizmin, pangopësinë, pandjeshmërinë, dhunën.
Në këtë civilizim, në këtë civilizim te ekranit, njeriu ndërton marrëdhënien e tij me veten, me tjetrin dhe botën përmes imazhit, jo të vërtetës. Ky civilizim e bën dominant perceptimin vizual në jetën njerëzore. Dominimi i perceptimit vizual dobëson njohjen e mendjes. Ajo e detyron njohjen e zemrës te përballet me një lloj vdekjeje. Të dashur vëllezër dhe motra. Njeriu është një qenie inteligjente. Njohja apo perceptimi i cili vjen nga rrënja e fjalës arabe Dereke (me arritw), është një koncept i logjikës, filozofisë dhe psikologjisë. Njeriu është një qenie që percepton fushën e ekzistencës jashtë vetes por edhe vetes me mendjen, zemrën dhe emocionet e tij.
Ajo që kërkohet nga një person është të veprojë me një perceptim të plotë. Është perceptimi jo vetëm me sytë e tij, por me mendjen dhe me zemrën e tij. Njeriu mund të besojë vetëm me një kuptim të plotë. Sidoqoftë, vetëm me një kuptim të plotë bota materiale me atë kuptimore, ajo fizike me metafizike ajo shpirtërore me atë trupore mund të konceptohen së bashku. Kur’ani e emërton si shikim perceptimin e ekzistencës, objektit dhe universit në tërësi. Kur thotë فَانْظُرْ إِلَىٰ آثَارِ رَحْمَتِ اللَّهِ Shiko pra gjurmët e mëshirës së All-llahut, pra perceptoje atë. Këtu përdoret pra shikimi nadhara ose në ajetin tjetër قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا Thuaj: “Ecni nëpër tokë e mandej shikoni se si qe përfundimi i gënjeshtarëve”. Ajo që kërkohet prej nesh në ajete të tilla është në të vërtetë të kuptuarit universal. Nuk është vetëm shikimi. Në fakt, këto shprehje janë përkthyer gabimisht në përkthime. Perceptimi i njeriut ndahet në tre lloje. Ekziston një njohje apo perceptim i Mendjes. Ekziston një njohje e zemrës ku Kurani i kushton shumë rëndësi. Ekziston edhe një kuptim apo perceptim shqisore. Kuptimi mendor është arritja e diçkaje përmes soditjes, kundrimit dhe përsiatjes. Perceptimi apo njohja e zemrës është të kuptosh dhe të konceptosh diçka me maturi dhe largpamësi duke ia bashkëngjitë edhe perceptimin mendor. Perceptimi shqisor është gjithçka që ne kapim përmes pesë shqisave tona, të cilat ne i quajmë “pes shqisat”. Ajo që ne e quajmë perceptim vizual është në të vërtetë vetëm një lloj i perceptimi shqisor. Me fjalë të tjera, kjo është vetëm një lloj perceptimit të pesë shqisave tona, dhe është një nivel i njohjes që i bashkangjitet vetëm pamja, forma, vetëm imazhi. Prandaj, të kuptuarit vizual është i ulët dhe jo i plotë. Kur perceptimi vizual është dominues, qeniet njerëzore mund të perceptojnë çdo të vërtetë vetëm përmes imazhit. Përcaktuesi në perceptimin e audiencës nuk është e vërteta por Imazhi. Edhe një fjalë apo dhe një fjalim që dëgjojmë është padyshim i kufizuar nga imazhi që e shoqëron atë. Ai nuk dëgjon asgjë përveç asaj që shikon syri i njeriut. Veshi i nënshtrohet asaj që shikon syri, jo asaj që dëgjon. Perceptimi vizual menaxhon të gjitha këto emocione dhe perceptime pothuajse i vetëm.
Me këtë kuptim jo të plotë, të dashur të rinj, bëhet pothuajse e pamundur që një person të njohë Zotin e tij, të besojë në të dhe të ndërtojë marrëdhënien e tij me të. Me shprehjen e Kuranit, një shprehje që ai i tha Profetit Musa لاَ تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ Shikimet nuk mund ta përfshijnë Atë. Ai i përfshinë shikimet e të gjithëve. Me këtë kuptim jo të plotë, nuk mund të ndërtohet besimi i tij në ahiret. Sepse në këtë perceptim jo të plotë, iluzionet zëvendësojnë të vërtetën? Imazhi, forma, pamja zëvendësojnë të vërtetën. Bota kthehet në një skenë pa shpirt dhe njerëzit kthehen në spektatorë pasivë përpara këtij perceptimi. Pra evoluon në një imazh joreal. Perceptimi vizual redukton marrëdhënien e njeriut me vetveten, me qenien, me universin vetëm në ato që mund të shihen. Në të vërtetë, shirku është baza e këtij perceptimi të mangët. Ajo që e quajmë shirk është se ajo që adhurohet reduktohet vetëm në pamje dhe në dukje. Si hyri ikona në kishë? Kështu pra hyri. Në shumë fe në të vërtetë në këtë mënyrë erdhi idhulli. Perceptimi vizual ndikon jo vetëm në botën tonë të besimit, por edhe në moral. Të qenit i burgosur në perceptimin vizual transformon moralin. Dominimi i perceptimit vizual vizualizon imoralitetet që njeriu as nuk mund t’i imagjinojë. Ajo materializon gjininë. Shkatërron privatësinë. Po lindin sektorët që materalizojne gjininë. Fatkeqësisht, shumica dërrmuese e vizualitetit në civilizimin e ekranit përbëhet nga elemente imorale dhe madje çnjerëzore. Dominimi i perceptimit vizual e kthen aktin e shikimit në një epsh. Operacionin e të parit e kthen në kënaqësi. Madje i dominon ëndrrat dhe mendimet. Ose shkatërron imagjinatën dhe ëndrrat e njeriut. Ose i ndërton ëndrrat e tij me pamjet që shikon. Kur ëndrra vdes, vdes edhe poezia te dashur miq. Kur ëndrra vdes, jo vetëm poezia vdes, por edhe letërsia, e cila është deklarimi i së vërtetës, zhduket. Kur ëndrra vdes, arti, i cili është pasqyra e qenies, zhduket. Më keq se kaq, dominimi i perceptimit vizual e ekspozon njeriun para një vdekjeje të perceptimit. Rreziku më i madh me të cilin përballen qeniet njerëzore sot është vdekja e perceptimit e cila është vdekja më e madhe. Kur perceptimi vdes, një person flet, por fjalimi i tij nuk është i urtësi, njerëzit mendojnë, por mendimet e tyre nuk janë një mësim. Një person shikon, por shikimi i tij nuk është i matur. Siç thotë Kurani, لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ يَفْقَهُونَ بِهَا Ata kanë zemra që me to nuk kuptojnë, وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّ يُبْصِرُونَ بِهَا ata kanë sy që me ta nuk shohin وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ يَسْمَعُونَ بِهَا dhe ata kanë veshë që me ta nuk dëgjojnë. Edhe خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ Allahu ua ka vulosur zemrat, وَعَلَى سَمْعِهِم ua ka mbyllur veshët, وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ Ata nuk e shohin të vërtetën në sytë e tyre ka perde.
Vëllezër dhe motra të dashura, dominimi i të perceptuarit vizual përveç të gjitha këtyre e ekspozon njerëzimin në tre sëmundje të varësisë. Është një studiues i madh marokenë i cili njihet si Gazali i Shekullit dhe është ende gjallë, me emrin filozof Taha Abdurrahman. Nëse përdorim konceptet e Taha Abdurrahman, këto tre sëmundje, të cilave i janë kushtuar kësaj libra të veçantë, quhen sëmundje Teferuxh, Texhesus dhe Tekeshuf. Sëmundja Teferuxh është varësia ndaj shikimit, vrojtimit pra reduktimi i gjithçkaje në një imazh, shtrembërimi i shikimit si një imazh. Të shikosh (teferuxh) një gjë tjetër ndërsa të soditesh apo vëzhgosh është diçka tjetër. Teferuxh shndërron qenien njerëzore, e cila është dëshmitare e së vërtetës dhe universit, pra atë krijesë të vlefshme, në roje të figurës, imazhit dhe pamjes. Në këtë sëmundje ka shikim vetëm për të përfituar, shikim për kënaqësi ose për të kaluar kohën e lirë, ekziston një spektator që çon në hedonizëm. Me mbizotërimin e perceptimit vizual, njeriu kthehet si në student i ulur në gjunjë përpara mësuesit të tij apo si një besimtari përpara mihrabit. Lind një spektator i tillë që redukton mendjen në sy, duke e kthyer syrin në dorë prekëse. Gjithçka lakmohet, pavarësisht a është haram apo jo. Sidoqoftë, Zoti ynë na paralajmëron për këtë çështje, duke thënë: وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ Dhe mos ia ngul sytë bukurisë së kësaj jete. Sëmundja e dytë që rrethon njerëzimin me mbizotërimin e perceptimit vizual është Texhesus. Texhesus është dëshira për të pasur apo poseduar pronën e dikujt tjetër. Është një pasion për të hulumtuar situatat private të dikujt tjetër. Çdo individ i civilizimit të ekranit është kapur me sëmundjen e Texhesus edhe pse Zoti na urdhëron وَلَا تَجَسَّسُوا “mos hulumtoni për zbulimin e të metave të njeri tjetrit” njerëzit prapë e veprojnë këtë. Të gjithë po spiunojnë apo përcjellin njëri tjetrin. Po provohet të depërtojnë në jetën private të dikujt tjetër dhe të mbizotërojnë të gjithë privatësinë. Privatësia pothuajse po zhduket plotësisht. Njeriu dëshiron të dijë gjithçka, çfarëdo që është në individ, shoqëri dhe botë. Në atë mënyrë ai dominon gjithçka. Në civilizimin e ekranit, është sikur qenia njerëzore të jetë në konkurrencë me emrat e bukur të Allahu ku e përshkruan veten. Njëri prej tyre emrave është El Habir pra është i njoftuar për gjithçka, njëri prej tyre është El Alim pra që di gjithçka. Për shkak të mbizotërimit të perceptimit vizual, sëmundja e tretë që na rrethon të gjithëve është sëmundja e Tekeshuf. Pra, është një sëmundje apo varësia për tu parë dhe shikuar. Domethënë është e kundërta e Teferuxh. Me fjalë të tjera, është një dëshirë për tu parë e jo për të parë. Pra është nevoja për vetë-prezantimi të vazhdueshëm të njeriut. Disa pothuajse bien në dashuri me paraqitjen e tyre në ekran. Ai i ndan të gjitha veprimet e tij me botën, pavarësisht nëse është mirë apo keq. Në këtë mënyrë, gjërat që shihen si të këqija, të shëmtuara dhe të papërshtatshme në shoqërinë e përgjithshme bëhen të zakonshme. Të gjitha ato të cilat konsiderohen si të këqija bëhen praktika të zakonshme. Shikoni se çfarë thotë i Dërguari i Allahut në një hadith, “Umeti im do t’i falet për gabimet e tij, përveç ai i cili e bene haptas” Muxhahir do të thotë ai i cili të keqen dhe të shëmtuarën që ai bën e publikon dhe e ndan atë me të gjithë.
Të dashur miq, cili është ilaçi kundër gjithë kësaj të keqeje? Çfarë na ofron Islami? Si të shpëtojmë nga dominimi i perceptimit vizual? Çfarë duhet të bëjmë për të shmangur vdekjen e perceptimit dhe njohjes? Së pari, do të doja të pohoja se ne nuk mund t’i rezistojmë sovranitetit të perceptimit vizual me një gjuhë fetare të ndërtuar vetëm në hallall-haram, sevap-gjynah, urdhërim-ndalim. Ai nuk mund ta bëjë këtë duke i ndaluar dhe privuar. Ne nuk mund t’i japim fund këtij sovraniteti me ndalime dhe urdhra të pasigurt. Me një kuptim që nuk e konsideron moralin si mendjen e gjykimit, ne nuk mund t’i rezistojmë mbizotërimit të të kuptuarit vizual.
Ne nuk mund ta kapërcejmë këtë me një rend moral që ka humbur filozofinë e saj të vlerave, hierarkia e vlerave është shtrembëruar dhe janë ngatërruar vlerat e qëllimit me ato të mjetit. A mund t’i kundërvihemi mbizotërimit të perceptimit vizual me një gjuhë fetare të burgosur në perceptim vizual? A mund ta trajtojmë këtë me predikuesit dixhitalë dhe komunitetet virtuale të prodhuara nga ky sektor? Sigurisht që nuk mundemi. Padyshim, ka receta të panumërta të shpëtimit që Islami i ofron njerëzimit. Unë thjesht dua të ndalem te një. Dhe unë dua të ndalem në një moral të turpit që Islami e fton njerëzimin. Sidoqoftë, “Haja” nuk është thjesht një ndjenjë turpi, siç e dinë shumica prej nesh. Haja (turpi) dhe Hajat (jeta) vijnë nga e njëjta rrënjë. Pra turpi është vet jeta. Turpi vetëdija se Zoti ynë i cili na mban larg nga të gjitha llojet e gjërave që do të na sjellin keq është gjithmonë i pranishëm me ne. Mos prania e turpit është një vdekje e vërtetë njohjes dhe perceptimit. Mënyra për të ringjallur personin që i është nënshtruar vdekjes së perceptimit është përmes Turpit. Mënyra për të mos qenë rob i njohjes vizuale është përmes ri-zbulimit dhe universalizimit të moralit më të madh të Islamit.
Të dashur miq, në librin e Zotit tonë të Plotfuqishëm thuhet قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ Thuaju besimtarëve të ndalin shikimet (prej haramit). وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ Thuaju edhe besimtareve të ndalin shikimet e tyre. Ne sot shumë më mirë i kuptojmë këto ajete.
Sot, ka shumë hadithe të të Dërguarit të Allahut se turpi dhe besimi nuk mund të ndahen nga njëri-tjetri, ne sot i kuptojmë ato më mirë الحياء شعبة من الايمان Turpi është degë nga degët e imanit الحياء من الايمان Turpi është nga imani, Imani dhe turpi janë miq që të dy; nëse njëri nga ata largohet, atëherë largohet edhe tjetri. Ne i kuptojmë të gjitha këto hadithe shumë më mirë sot. Në fakt, i Dërguari i Allahut i shprehu ato në një mënyrë tjetër: Çdo fe ka themelet e moralit. Themeli i moralit të Islamit është turpi. Sipas kësaj, jeta nuk është thjesht një vlerë, është një moral i plotë që prodhon vlera. Në një hadith tjetër, ai e shpreh turpin si një Moral i përbashkët, një vlerë e përbashkët nga të gjithë profetët. Ekziston një fjalë qe nga profetët e parë që zbret te të gjithë njerëzit. Nëse nuk turpëroheni mund të bëni çfarë të doni. Një ditë, i Dërguari i Allahut derisa ishte në hutbe tha: Turpërohuni nga Allahu në kuptimin e vërtetë të fjalës. Kur Abdullah Bin Mesud u ngrit dhe tha, o i Dërguar i Allahut, falënderimi i takon Zotin ne me të vërtet turpërohemi nga Zoti. Profeti i Allahut thotë se “kush ka turp nga Allahu në një kuptim të vërtetë do të mbrojë dhe ruajë kokën dhe të gjitha organet e kokës, mendjen, sytë, veshët dhe gjuhën e tij nga të gjitha llojet e së keqes”. “Kush me të vërtetë ka turp nga Allahu do të mbrojë barkun e tij dhe të gjitha organet që përmban nga të gjitha llojet e së keqes”. dhe si një tregues i kësaj, ai gjithmonë do të jetë i vetëdijshëm se po jeton në një botë të vdekshme ku po testohet. Kështu, i Dërguari i Allahut e përshkruan turpin në kornizën e moralit të plotë. Prandaj, turpi e mendon përgjegjësinë ndaj Allahut si një forcë mbrojtëse ashtu si është edhe Takvaja. Ashtu siç deklaron i dërguari i Allahut turpi është i gjithi i mirë.
Të dashur vëllezër dhe motra, dijetarët islam e kanë ndarë turpin në 4 pjesë. E para është turpi nga Allahu, e dyta është turpi nga engjëjt e Zotit, për shkak se ne mbajmë me vete shkruesit e veprave tona, e treta është turpi nga të gjithë njerëzit dhe e katërta është turpi ndaj vetes. Vet fakti që një person fillon të ketë turp nga vetja e tij do të thotë gjithashtu se ai fillon të ketë turp edhe nga Allahu, engjëjt dhe njerëzit. Turpi i njeriut ndaj vetes është shprehje e respektit për veten. Të qenit njeri do të thotë se posedon nderin dhe dinjiteti. Me pak fjalë, në këtë civilizim virtual të ekranit dixhital, ku kuptimi vizual është dominant, ne mund të ri-gjejmë jetën vetëm nëpërmjet turpit. Sidoqoftë, i gjithë njerëzimi ka nevojë për ringjallje nëpërmjet turpit.
Të dashur vëllezër dhe motra, si mund ta sjellim në jetë turpin? Para së gjithash, ne duhet të rishikojmë kuptimin tonë të fesë, njohurive fetare dhe sistemeve të informacionit fetar në mënyrë që të jetojmë përsëri me turp dhe modesti. Në mënyrë që të mos ekspozohemi ndaj vdekjes së perceptimit, duhet të rishikojmë njohuritë tona që rregullojnë marrëdhëniet midis njeriut dhe Zotit, kuptimin tonë që rregullon marrëdhëniet midis njeriut dhe njeriut, ndërmjet njeriut dhe natyrës. Për këtë, ne së pari duhet të ndërtojmë marrëdhënien tonë me Zotin tonë mbi premtimin e shahadetit. E dini, ka Esh’hedu dhe Amentu. Të jesh në një marrëdhënie shahadeti me Allahun, domethënë Esh’hedu. Ai është dëshmitar për mua në çdo moment dhe unë e dëshmoj për atë dhe unë jam dëshmitar i ajeteve të tij. Do të thotë që unë kam qenë dëshmitar i emrave të tij, bekimeve të tij dhe mëshirës së tij, dhe për ta dëshmuar gjithmonë këtë së bashku.
Zoti ynë është më afër nesh sesa damari i qafës sonë. وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ pra te jemi në këtë vetëdije. Diku në mes nesh dhe zemrat tona është Zoti jone وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ dhe ta dini se All-llahu ndërhyn ndërmjet njeriut dhe zemrës së tij. Në të vërtetë këtë duhet ta ndjejmë.
Pra duhet ta arrijmë në nivelin e Ihsan sikur e shohim gjithmonë Perëndinë. Ai qe posedon Ihsan (mirësinë) është Muhsin. Muhsini është dëshmitar, jo audiencë. Për të qenë dëshmitar, duhet të jesh i vëmendshëm, domethënë të vëzhgosh ekzistencën dhe universin. Dëshmitari e kupton se edhe dikush është dëshmitarë për të. Çfarë do të thotë? Ai jeton me vetëdijen që Allahu e ka vërejtur atë në çdo fjalë, gjendje dhe sjellje. Prandaj po e përsëris. Në besim “Amentu” është një gjë kurse Esh’hedu është një gjë tjetër. Për të jetuar me Turpin e modestinë, ne kemi nevojë për një kuptim të vërtetë të fetarisë që përqendrohet në moral. Në fetarizmin e vërtetë të besuarit në Allahun nuk është një pohim i tillë i thatë ose një njohuri që mund të merret duke mësuar. Është një gjendje e jashtëzakonshme, një jetë e pastër. Manifestimi i jetës është morali që shndërrohet në çdo akt.
Fetarizmi i vërtetë është mendja, e cila vepron vetëm me mirëkuptim total dhe në paqe me zemrën dhe shpirtin. Trupi e arrin lumturinë e tij të vërtetë me një Paqe të tillë. Zemra gjen qetësi dhe bëhet e lumtur. Me të përmendur All-llahun zemrat stabilizohen أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب. Në fetarizmin e vërtetë, arsyeja dhe mençuria e integruar me urdhrat e fesë janë thelbësore. Mendja dhe ndërgjegjja i dorëzohen vullnetit hyjnor. Njerëzit fetarë i vëzhgojnë të gjitha gjërat, tërë ekzistencën, tërë universin si mëshirë. Devotshmëria e vërtetë e çliron njeriun nga të gjitha robëritë, nga të gjitha varësitë, përfshirë ekranin, nga të gjitha llojet e skllavërisë. Ai hedh poshtë gjithçka që skllavëron shpirtin, pushton zemrën dhe verbon mendjen dhe ndërgjegjen. Një devotshmëri e tillë kërkon që një person të ketë turp edhe kur është vetëm me veten e tij brenda katër mureve. Ai e ringjall atë me turp. Ai i jep njeriut një disiplinë kaq të lartë shpirtërore. Ai udhëzon një person në turp në çdo moment të jetës së tij dhe i jep atij jetë me turp dhe ndërgjegje.
Le t’i përfundojmë fjalët e mia me një lutje që na ka urdhëruar Zoti ynë: رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ Zoti ynë, ne e besuam atë që e zbrite (shpalljen), e pasuam të dërguarin (Isain), pra shënona bashkë me ata që dëshmojnë (besimin e drejtë). Zoti i Plotfuqishëm na bëftë një nga shërbëtorët e tij të vërtetë që jetojnë në jetën e tyre dëshminë esh’hedu dhe duke qene dëshmitar të emrave të bukur, i ekzistencës, bekimeve dhe mëshirës së tij në tokë.
