Samiu udhëzonte që Lidhja shqiptare të mos shpërndahej derisa Porta e Lartë ta njihte autonominë e Shqipërisë dhe të drejtat e shqiptarëve. Shtetin shqiptar Samiu nuk e mendonte vetëm si një domosdoshmëri për mbrojtjen e territorit dhe të popullit, por dhe si vetorganizim për të përmirësuar jetesën e shqiptarëve. Prandaj ai në propozimet e tij udhëhiqet nga ajo çfarë ka qenë e mirë në historinë e shqiptarëve dhe çfarë është e mirë në organizimin e shteteve modernë bashkëkohorë.
Shkruan: Enis SULSTAROVA, Tiranë
125 vite më parë
Njëqind e njëzet e pesë vjet më parë, Sami Frashëri e shkroi traktatin “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”. Në pjesën e parë ndërtohet rrëfimi i identitetit kombëtar, në pjesën e dytë autori tregon se çfarë nuk shkon me gjendjen e së tashmes dhe pse nevojitet ndryshimi, ndërsa në pjesën e tretë ai jep një përfytyrim të shtetit të ardhshëm të shqiptarëve. Të dy pjesët e para të traktatit janë në funksion të pjesës së tretë. Krijimi i Shqipërisë politike ishte një mundësi reale, duke pasur parasysh se çfarë po ndodhte në atë kohë. Traktati i Samiut doli nga shtypi në mars të vitit 1899, gjatë kohës kur vijonte organizimi i shqiptarëve të veriut në kuadër të Lidhjes së Pejës. Nisur nga shembulli i Lidhjes së Prizrenit, Sami kërkonte që Lidhja e Pejës të përhapte degët e saj nëpër të gjithë Shqipërinë dhe të shpallte shtetin autonom të shqiptarëve, si etapë drejt shtetit të pavarur. Siç ka shkruar Sabri Hamiti, Samiu te projekti i shtetit shqiptar ka “synuar të bashkojë idealen dhe të mundshmen” (“Utopi letrare”, Prishtinë, 2013, f. 77). Edhe dispozitivi që do të krijonte shtetin shqiptar, besa, përmbante të mundshmen dhe utopiken. Ideja e Samiut ishte që të lidhej një besë e përgjithshme, ku do të përfshiheshin të gjithë shqiptarët (ndoshta ai ka parasysh të gjithë meshkujt e rritur), do të faleshin të gjitha gjaqet e hasmëritë midis tyre dhe ata do të qëndronin si një trup i vetëm përballë armiqve që kërcënonin t’u merrnin tokat, përballë Portës së Lartë dhe përballë Fuqive të Mëdha. Rikonceptimi i besës nga Samiu si një dispozitiv për shfaqjen e subjektit politik shqiptar bëhet i mundur prej impulsit utopik që sheh për nga një e ardhme cilësisht e ndryshme nga e tashmja: “Bes’ e sotme s’ngjan më me besërat të shkuara; është një besë për rojtje a për vdekje [të kombit]” (“Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet”, Tiranë, 1999, f. 76). Besa, e cila në malësitë shqiptare rregullonte marrëdhëniet shoqërore fisnore dhe ndërfisnore, tani do të shtrihej në të gjitha krahinat shqiptare dhe do të vendoste atë barazi politike mes shqiptarëve që në shtetin modern sigurohet me anë të konceptit të “qytetarit”. Besa e përgjithshme do ta ndante sferën e brendshme (të paqes dhe rendit) prej asaj të jashtme (të luftës dhe kaosit) si edhe sferën private (gjakmarrjet dhe mosmarrëveshjet fisnore) do t’ia nënshtronte interesit publik të shqiptarëve. Shikimi për nga e ardhmja e ndryshonte cilësinë e besës tradicionale.
Samiu udhëzonte që Lidhja shqiptare të mos shpërndahej derisa Porta e Lartë ta njihte autonominë e Shqipërisë dhe të drejtat e shqiptarëve. Shtetin shqiptar Samiu nuk e mendonte vetëm si një domosdoshmëri për mbrojtjen e territorit dhe të popullit, por dhe si vetorganizim për të përmirësuar jetesën e shqiptarëve. Prandaj ai në propozimet e tij udhëhiqet nga ajo çfarë ka qenë e mirë në historinë e shqiptarëve dhe çfarë është e mirë në organizimin e shteteve modernë bashkëkohorë. Shqipëria do të organizohej si një republikë, sepse në krye të shtetit shqiptar do të ishte një pleqësi (këshill) e zgjedhur, sipas modelit që Straboni rrëfen se kishte qeverisja e fiseve ilire, maqedonase e epirote dhe që Samiu e mendonte të barazvlefshme me vetëqeverisjen tradicionale të disa krahinave shqiptare, në kuadër të shtetit osman. Sikurse vepron me besën, edhe pleqësisë Samiu i jep funksione në përputhje me institucionin e një shteti modern, atë të një senati apo presidiumi të zgjedhur. Pleqësia do të kishte 15 anëtarë, njëri prej të cilëve do të ishte kreu përfaqësues i Shqipërisë, pa kompentenca të përveçme mbi anëtarët e tjerë. Sërish, projektimi i së ardhmes e ndryshonte cilësinë e institucionit tradicional të plrqësisë. Duke marrë parasysh se Shqipëria ndodhej nën sundimin osman dhe se shtetet ballkanike, që tashmë ishin shkëputur nga Perandoria, ishin mbretëri autoritare, ideja e një republike demokratike shqiptare, që do të drejtohej nga një pleqësi e zgjedhur, fiton vlerë të veçantë dhe është përparimtare.
Sidoqoftë, krahasuar me standardet e tanishme demokratike, demokracia shqiptare e përfytyruar nga Samiu ishte e kufizuar. Institucioni i parlamentit, “Këshilli i Përgjithshëm”, do të përbëhej nga rreth 100 përfaqësues, që do të zgjidheshin me mandat 4-vjeçar (gjysma e tyre rinovohej çdo dy vite), prej zgjedhësve (meshkuj) mbi moshën 20 vjeç, por që zotëronin pasuri të paluajtshme, që paguanin një sasi të caktuar të taksave dhe që kishin kryer së paku aq shkollim sa të dinin të shkruanin e të lexonin. Kriteri i pasurisë dhe i arsimit linte jashtë masës së zgjedhësve një pjesë të mirë të popullatës. Sidoqoftë, Samiu mendonte se ajo do të zgjerohej prej zhvillimit ekonomik e shoqëror të Shqipërisë. Samiu nuk na thotë asgjë për votën e grave. Këshilli i përgjithshëm, në dallim prej pleqësisë, do të mblidhej vetëm një muaj çdo vit, për të miratuar buxhetin dhe për të marrë vendime të përgjithshme, që më pas miratoheshin edhe nga pleqësia dhe zbatoheshin nga qeveria.
Samiu planifikonte që qeveria e Shqipërisë të përbëhej nga vetëm shtatë ministri, ndërsa kryeministri gjatë periudhës së autonomisë do të emërohej nga Porta e Lartë dhe do të miratohej nga Pleqësia dhe Këshilli i Përgjithshëm. Propozimi i emrit të kryeministrit nga Porta e Lartë do të ishte hallka e vetme institucionale që, sa për emër, do të mbante lidhur Shqipërinë me Perandorinë Osmane dhe kjo do të këputej fare lehtë në çastin kur Shqipëria të dilte si një shtet i pavarur e sovran. Ushtria shqiptare do të shërbente në territorin e shtetit dhe nuk do të kishte ndonjë detyrim për t’u vënë në dispozicion të Perandorisë Osmane në kohë lufte. Vendosja territoriale e pjesëve të ushtrisë përballë Greqisë, Serbisë, Malit të Zi dhe kufirit lindor (Maqedonia në vitin 1899 ishte pjesë e territorit osman) tregon se ajo do të përdorej vetëm për mbrojtjen e Shqipërisë.
Samiu sugjeronte që Shqipëria të ndahej në 15 njësi administrative të quajtura “gastra” dhe që do të kishin për qendra këto qytete: Shkodrën, Pejën, Prizrenin, Prishtinën, Shkupin, Manastirin, Dibrën, Elbasanin, Tiranën, Beratin, Korçën, Kosturin, Janinën, Gjirokastrën dhe Prevezën. (Nga këta qytete vetëm 6 u përfshinë në Shqipërinë londineze.) Gastrat do të ndaheshin me tej në 3-4 “nënëgastra” me qendrat përkatëse. Nga secila gastër do të zgjidhej një person dhe të 15 të zgjedhurit do të formonin Pleqësinë. Nga secila nënëgastrë do të zgjidheshin dy persona që do të formonin Këshillin e Përgjithshëm. Duke i dhënë peshë të njëjtë secilës ndarje në përfaqësimin politik të kombit, Samiu synonte të harmonizonte interesat krahinore me interesin e përgjithshëm.
Ndoshta pjesa më utopike e traktatit të Samiut është përshkrimi i kryeqytetit të Shqipërisë, i cili do të quhej Skënderbegas. Kryeqyteti do të ndërtohej nga fillimi në mesin e Shqipërisë, sikurse ndodhen në mes të ishullit edhe kryeqytetet e utopive të Platonit, Tomas Morit [Thomas More] e Frensis Bekonit [Francis Bacon]. Ai do të përbënte një nënëgastrë të veçantë, të pavarur prej gastrave të tjera. Me gjasë, Samiu kishte në mendje si model kryeqytetin Uashington të SHBA-së. Në Skënderbegas do të mblidheshin shqiptarët nga të katër anët e vendit dhe ai do të kthehej në laboratorin e formimit të gjuhës letrare. Duke u larguar prej zonave të tyre dhe duke e bërë Skëderbegasin qytetin e tyre, banorët e rinj do të linin mënjanë “zakonet’ e keq, që kanë qytetet e vjetërë” (po aty: 84) dhe do të përziheshin me njëri-tjetrin, siç duket, për të krijuar një tip të ri të shqiptarit. Për këtë do të ndihmonte klima e shëndetshme e zonës së zgjedhur për ndërtimin e kryeqytetit dhe urbanistika moderne me rrugë të gjera e të drejta, të ndërprera nga sheshe.
“Në ka një gjë, për të cilënë shqipëtarëtë duhetë të kujdesenë më teprë, ajo padyshim është Diturija”, shkruante Samiu (po aty: 91). Arsimi do të ishte pa pagesë dhe fëmijëve të varfër do t’u siguroheshin nga shteti dhe librat e fletoret. I gjithë vendi do të mbulohej nga sistemi arsimor parauniversitar dhe në kryeqytet do të kishte një universitet (gjithëmësime), një akademi ushtarake e shkolla të specializuara për xehehorët, pyjet, bujqësinë, detarinë, gjuhët e huaja etj. Një universitet tjetër do të themelohej për Shqipërinë e Veriut dhe një për Shqipërinë e Jugut. Shqipëria do të pajisej me akademi të shkencave dhe me shoqata shkencore. Me mbikëqyrjen e besimeve fetare do të merrej ose ministria e arsimit (diturisë), ose ajo e drejtësisë. Do të kishte një ndarje midis sferës laike dhe asaj fetare dhe arsimi në shkollat publike do të ishte laik, ndërsa mësimet fetare do të zhvilloheshin në faltore.
Samiu radhiste “punërat e përgjithçime” (punët botore ose publike) që do t’i sillnin begati popullit: rrugë, hekurudha, porte, miniera, tharja e kënetave e sistemimi i shtretërve të lumenjve. Linjat hekurudhore do të lidhnin të gjitha viset e vendit. Tharja e kënetave dhe sistemimi i lumenjve do ta kthenin Myzeqenë në një hambar ushqimor – “një Egjypt e dytë” – për të gjithë vendin. Hapja dhe thellimi i limanit të Durrësit, do t’i kthente këtij qyteti lavdinë e lashtësisë dhe ai do të krahasohej me Selanikun e Triesten e kohës. Sistemi financiar, me monedhën kombëtare dhe bankën kombëtare do ta ndihmonte zhvillimin ekonomik të Shqipërisë. Administrimi i drejtë i pasurive kombëtare dhe i financave, ngritja e tregtisë dhe e industrisë do të ulte peshën e taksave që rëndonin mbi fshatarët: “Atëherë Shqiptarëtë, si Amerikanëtë sot, do të rojnë si në parajsë.” (po aty: 103).
“Nga sa thamë më sipër merretë vesh fort mirë se qysh munt të qeveriset Shqipëria e se sa vënt i bukurë do të bëhësh me një qeveri të këtillë”, shkruante Samiu në fund të panoramës së tij për vetëqeverisjen e ardhme, duke pasur besimin se vendi i tij, “në pakë kohë do të bëhësh një nga më të bukuritë vënde t’Europësë e të gjithë dheut” (po aty: 106). Ajo që nevojitej ishte dëshira e shqiptarëve për ta bërë Shqipërinë: “Vetëm dëshirë. Arrin të duamë: poqë të duam e kemi në dorë ta bëjmë Shqipërinë si thamë e ta shpëtojmë nga të gjithë reziket e nga të gjitha myxyratë” (po aty). Kështu, Samiu – me traktatin e tij – synonte edhe edukimin e dëshirës së shqiptarëve. Dhe, jo më kot, sepse aty nga fundi i tekstit ai shkëputet nga qëllimi imediat dhe nga konkretësia e projektit, për të hedhur vështrimin drejt një të ardhmeje të pacaktuar. Ndoshta Samiu e parandjente që Lidhja e Pejës nuk do ta realizonte shtetin autonom, sepse shkruan se gati nëntëdhjetë për qind e shqiptarëve të atëhershëm nuk ishin shqiptarë të vërtetë. Ata nuk kujdeseshin të përhapnin shkollat në gjuhën shqipe e të krenoheshin me kombin e tyre. Afërmendsh, nëse ishte e vërtetë që shumica dërrmuese e popullit shqiptar nuk kishte vetëdije kombëtare, atëherë edhe besa e përgjithshme shqiptare (nëse arrihej) nuk do të mbahej dot aq gjatë sa do të ishte e nevojshme dhe as nuk do të këmbëngulej aq shumë tek ideja e autonomisë, sa për të detyruar sulltanin që ta miratonte. Si të thuash, Samiu brenda tekstit vë në dyshim projektin e vet. Urojtuesi i kthjellët i empirikes i flet ëndërrimtarit. Edhe pse Samiu ka llogaritur probabilitetin e lartë që programi i tij i vetëqeverisjes të mos vihet në jetë menjëherë, ai ka shkruar për shpresën që teksti të shërbejë për edukimin e ndërgjegjes shqiptare: “Çdo Shqipëtar duhetë të parënë të bëhetë vetë Shqipëtar i vërtetë, pastaj të bënjë të tjerëtë” (po aty: 109-110). Me fjalë të tjera, duhej edukuar te secili dëshira për kombin, gjuhën e vetëqeverisjen.
125 vite më pas
Në ditët tona mund të mos besojmë më tek ideali iluminist i përparimit të pandalshëm të gjinisë njerëzore, por e marrim si të dhënë se zhvillimi duhet të matet me rritjen ekonomike dhe me risitë teknologjike. Pra, përparimi është reduktuar te tregu dhe shpikjet teknologjike. Janë lënë mënjanë përpjekjet serioze për transformime politiko-shoqërore në shkallë të mëdha që do të adresonin problemet e sistemit botëror kapitalist. Mirëpo, për sa kohë që rritja ekonomike do të bazohet te shfrytëzimi kapitalist i burimeve natyrore, as ajo nuk mund të garantojë përparimin, sepse kostoja është shkatërrimi mjedisor dhe zmadhimi i pabarazive brenda secilës shoqëri dhe ndërmjet shteteve. Edhe po të mos llogarisim zhdukjen e natyrës dhe pasojat e ndryshimeve klimatike si faktorë që do të anulojnë efektet pozitive të rritjes ekonomike, duhet ta mbajmë parasysh se dominimi i kapitalit financiar dhe liberalizimi i tregjeve po rrezikojnë seriozisht vetë sistemin botëror kapitalist. Kapitali financiar global ka tendencën që të mos sigurojë fitimet kryesore përmes financimit të prodhimit, por me anë të përqindjeve mbi lëvizshmërinë e parasë dhe spekullimet në tregjet financiar. Me fjalë të tjera, atij nuk i intereson e nesërmja, por fitimi i shpejtë. Nën hegjemoninë neo-liberale, shteti po rrezikon të kthehet në taksidar të institucioneve financiare globale. Ai sundon, por nuk udhëheq dhe, për pasojë, demokracia perëndimore ka hyrë në një krizë legjitimiteti, sepse institucionet shtetërore që më parë ishin reaguese ndaj kërkesave të qytetarëve, tani janë të paafta që ta bëjnë këtë në fushën ekonomike.
Risitë shkencore e teknologjike, te të cilat shumë entuziaztë kanë varur shpresat për shpëtimin e njerëzimit dhe të jetës në Tokë, nuk janë të mjaftueshme po nuk u shoqëruan nga ndryshime sistemike në mënyrën e prodhimit, konsumit dhe të shpërndarjes së të mirave materiale e të shërbimeve. A mund të quhet përparim kur përmes inteligjencës artificiale të zëvendësohen shumë punëtorë të profesioneve të ndryshme, sipas logjikës së uljes së kostos së punës? Futja e inteligjencës artificiale në administrimin e punëve publike mund të sjellë përmirësime në funksionimin e hallkave burokratike, mirëpo nuk duhet harruar se ajo njëkohësisht i çliron shtetarët nga llogaridhënia para votusve, riprodhon rendin politik e shoqëror ekzistues dhe nuk jep ndonjë vizion apo plan për të ardhmen. Paradoksalisht, po synojmë që nëpërmjet inteligjencës artificiale të reduktojmë kompleksitetin njerëzor në marrjen e vendimeve, por duke rrezikuar anulimin e inteligjencës njerëzore.
Marrja e përgjegjësisë jo vetëm për të tashmen, por edhe për të ardhmen e njerëzimit dhe të jetës në planetin tonë, e bën të nevojshëm mendimin që priret për nga një gjendje më e mirë në një kohë që do të vijë. Pa impulsin utopik humbet shpresa që bën të mundur solidaritetin midis njerëzve. Dikur, Samiu shpresën e investoi te kombi shqiptar, si një aktor shoqëror që do të ndryshonte pozitivisht gjendjen e vet në botë, sipas idealeve të lirisë, vetëqeverisjes dhe emancipimit me anë të dijes. Projekti i tij nuk ia doli të realizohej, por gjithsesi na ndihmon që sot të ngremë pyetjen “Ç’do të bëhen shqiptarët?”. Shqipërinë që e dëshironte, Samiu e përfytyronte si pjesë të integruar të pjesës më moderne dhe më të përparuar të botës, kështu që, duke ndjekur atë, mund të shtrohen çështjet se çfarë nuk shkon me gjendjen e tanishme të shqiptarëve, si e parashikojmë botën, si dëshirojmë të jetë bota në të ardhmen dhe si dëshirojmë të jenë shqiptarët në botën që do të vijë.
A duhet të këmbëngulim te kombi si aktor shoqëror i së ardhmes? Bota e ardhme mund të përfytyrohet edhe si një botë pa kombe ose të paktën me disa kombe të mëdhenj, me kultura “të larta” e “globale” që do të kenë përfshirë brenda vetes motive nga kulturat e tjera më të vogla. Këto të fundit do të kenë një status më të ulët dhe përdorim tejet të kufizuar e rudimentar. Parë nga pikëpamja e kombeve të vegjël, pa dyshim që një botë e tillë do të jetë bota distopike ku, siç thuhet në himnin e njërit prej tyre, “kombe shuhen përmbi dhè”. Në një skenar të tillë, kombi si një bashkësi abstrakte do të ketë humbur vlerat kulturore. Kësisoj gjuha shqipe do ta ketë humbur funksionin e saj identitar dhe do të jetë e reduktuar në komunikimin privat. Ndërsa para 125 viteve Samiu e mendonte shtetin kombëtar si garantues të sigurisë dhe të emancipimit të shqiptarëve, po të hedhim vështrimin te një piketë kohore pothuaj po kaq të gjatë në të ardhmen, pra rreth vitit 2149, sovraniteti shtetëror siç e njohim sot, mund të jetë holluar edhe më, si pasojë e trysnisë së organizatave ndërkombëtare nga sipër dhe lëvizjeve të ndryshme politike e shoqërore nga poshtë. Gjithsesi, dalja e shtetit kombëtar nga skena e historisë botërore dhe zëvendësimi i tij nga perandori të qytetërimeve ose shtete kontinentalë, në variantin e Bashkimit Europian, ose nga një shtet i vetëm botëror, do të sjellë probleme të reja për zgjidhje, sepse në modernitet kombi është bërë si një nyje e pazgjidhshme, ku janë gërshetuar identiteti individual me atë popullor, kultura popullore me sferën publike, demokracia me territorin dhe shtetin, historia me politikën dhe aspiratat për të ardhmen.
Sigurisht, një nga problemet që do të krijoheshin prej mungesës së kombeve dhe të shteteve kombëtare do të jetë rivendosja e marrëdhënies së njeriut me botën. Individi e ka po aq të pamundur të lidhë “kontratë” me njerëzimin jashtë çdo lloj kulture, sa është e pamundur mbyllja në vetvete e një kulture të caktuar. Ndërmjetësimin deri tani e kanë kryer gjuha amtare, atdheu dhe kombi. Siç e thotë studiuesi i filozofisë Elvis Hoxha: “Një botë pa atdheun nuk është botë, një atdhe pa botën nuk është atdhe… Sado i vogël atdheu, ai është vendi ku mësohet dashuria për botën.” (“Parapolitik”, Tiranë, 2022, f. 27). Tani për tani, kombi ekziston si realitet sociologjik dhe identiteti kombëtar është një faktor i fuqishëm mobilizues në politikë, krahas klasës, gjinisë, fesë, etnisë dhe njerëzimit. Klasa, gjinia, feja dhe njerëzimi janë identitete kolektive me tendencë globale. Atyre u duhet të territorializohen dhe të kontekstualizohen në përpjekjet shoqërore e politike anembanë botës. Në dallim prej tyre, kombi dhe grupi etnik janë identitete të rrënjosura në territor dhe nga këta të dy është kombi ai që pretendon njëherazi sovranitet dhe universalitet (barazinë mes kombeve), kështu që kombi nuk e ka humbur vlerën e tij si një koncept përkatësor e përbashkues, në emër të të cilit mund të ngrihen kërkesa për emancipim shoqëror e politik.
Sovraniteti është ende operacional përmes shteteve kombëtare, të cilët ndërveprojnë me njëri-tjetrin, duke konkurruar, bashkëpunuar në organizata ndërkombëtare ose duke harmonizuar interesat e veta, siç ndodh në Bashkimin Europian. Ka më shumë gjasa që bashkëpunimi në shkallë globale do të vijojë të zhvillohet në një botë të ndërtuar nga përfytyrime kombëtare, sesa në një botë ku kombet nuk ekzistojnë. Prandaj, për të ardhmen e afërt, kombeve dhe shteteve në mbarë botën u duhet të zhvillojnë trajta të sovranitetit demokratik, t’i bëjnë organizatat ndërkombëtare sa më përfaqësuese dhe të rrisin bashkëpunimet midis tyre, me qëllim për të rimarrë kontrollin mbi ekonominë globale dhe për shpëtimin e përbashkët prej urgjencave ekologjike. Kjo mund të duket një utopi e parealizueshme, por ajo nuk është më pak e arsyeshme dhe më pak e mundshme sesa ajo e një qeverie demokratike të përbotshme që do t’i jepte fund luftërave dhe do të siguronte paqen e përhershme.
Çfarëdo që të ndodhë në harkun kohor të një shekulli, pyetja “Ç’do të bëhen shqiptarët?” do të kërkojë përgjigje. Ne nuk mund ta dimë me siguri se çdo të na sjellë e ardhmja, por ne duhet ta dimë se çfarë të ardhme duam për veten tonë. Veten tonë nuk kemi si e njohim pa kthyer kokën nga e kaluara dhe pa identifikuar problemet e së tashmes. A do të bëhet fjalë për mbijetesë të shqiptarëve apo do të përpiqen shqiptarët ta rikonceptojnë lirinë e tyre kolektive si një mënyrë për të zhvilluar potencialet e tyre në vendin e tyre dhe në botë, ashtu siç kërkonte dhe Sami Frashëri? Për rrugën e dytë, përmes së cilës kolektivi shqiptar do “ta bëjë historinë e vet dhe të botës sipas vullnetit të vet njerëzor” (Hysamedin Feraj, “E Pafilozofuara, 2011, f. 54), nevojitet që qysh sot të mendojmë, të ëndërrojmë, të punojmë dhe të shpresojmë për ardhmëninë e shqiptarëve.
Temën e këtij artikulli autori e trajton më gjerësisht në librin e tij “Samiu dhe utopia” (Tiranë, 2024).
