Dr. Helen Pfeifer është profesoreshë dhe hulumtuese shkencore në fakultetin e historisë të Universitetit të Kembrixhit. Fusha e fokusimit të saj hulumtues është historia osmane, ku është dalluar me një varg punimesh, veçanërisht me librin “Empire of Salons: Conquest and Community in Early Otsman Lands”. Ky tekst është recensioni i saj për librin e Noel Malcolm-it “Useful Enemies”, të cilin ajo e cilëson si madhështor. Ky libër, i përkthyer edhe në shqip (“Armiqtë e Dobishëm”) pritet të dalë nga shtypi këto ditë. Ky recension për herë të parë është botuar në vitin 2020 në “London Review of Books”.
Shkruan: Helen PFEIFER, Cambridge
Në qershor të viti 1599, kur kishin mbetur vetëm gjashtë muaj për ardhjen e apokalipsit, frati dominikan, Tomazo Kampanella, me shokët e tij planifikonin një kryengritje kundër sundimit spanjoll në Italinë jugore. Plani i tyre varej nga marrëveshja e admiralit kryesor të marinës osmane, Cığalazade Yusuf Sinan Pasha, i konvertuar në mysliman e që ishte me origjinë italiane (për herë të fundit ai ishte parë para një viti kur e kishte vizituar nënën e tij në Mesinë). Italianët do të nisnin rebelimin në tokë e pastaj do të vinin osmanët nga deti me 30 anije dhe me 3000 njerëz për ta çliruar Italinë jugore njëherë e përgjithmonë nga sunduesit spanjollë.
Por, kur osmanët iu afruan bregdetit me 10 shtator, askush nuk ishte aty për t’i pritur. Kampanella dhe një duzinë e shokëve të tij bashkatdhetarë ishin kapur nga pushteti spanjoll dhe ishin burgosur. Duke shkruar në vitin 1602, në vitin e parë të burgosjes me kohëzgjatje 27 vite, Kampanella e përshkroi të ardhmen për të cilën ai shpresonte: themelimin e një shoqërie utopike të cilën e quajti “la città del Sole” (Qyteti i Diellit). Kjo shoqëri ishte meritokraci strikte, rreptësisht monoteiste dhe e patolerueshme ndaj idolatrisë; do të ndërtonte banja publike me ujë të nxehtë dhe bujtina ku udhëtarët do të qëndronin deri në tri ditë pa pagesë; djemtë do të rekrutoheshin për shërbim ushtarak në moshën 12-vjeçare, në mënyrë që të sigurohej lojaliteti i tyre ndaj shtetit. Historianët kanë identifikuar shumë lloje të burimeve ku ishte frymëzuar Kampanella për këtë vizion idiosinkratik, që nga Platoni e deri të Thomas More. Atë që nuk e ka vërejtur askush para Noel Malcolmit – edhe pse këtë gabim nuk dihej ta bënte asnjë student i mesjetës së hershme – është masa e cila e cila e ka modeluar “Qytetin e Diellit”, duke u bazuar në Perandorinë Osmane.
Nga renesanca e deri te iluminizmi, siç bënë me dije Malcolm në këtë libër madhështor, europianët e kanë parë Perandorinë Osmane jo vetëm si kundërshtare në fushëbetejë, por edhe si burim intelektual. Gati të gjithë teoricienët e politikës klasike të kësaj kohe, nga Makiaveli te Monteskjë, janë përpëlitur me modelin osman, siç kanë bërë edhe shumë dijetarë tjerë tani më të harruar. Një arsye për këtë është afërsia. Osmanët kanë qenë fuqi europiane, që kanë kontrolluar rajone të mëdha të Europës Juglindore dhe Qendrore, ku të krishterët kanë përbërë shumicën e popullsisë; nga viti 1541, sundimi osman është shtrirë thellë në Hungari. Osmanët kanë qenë prezenca kryesore në Mesdhe, duke konkurruar dhe në fund të fundit edhe duke triumfuar ndaj habsburgëve spanjollë në veri të bregdetit të Afrikës së Veriut. Për francezët, osmanët kanë qenë aleati kryesor, pengesë, siç e kanë pranuar francezët, që i mbante të papushtuar nga Habsburgët.
Edhe pse kjo aleancë me “të pafetë” për protestantët ofronte energji të pakufishme për tallje, protestantët nuk ishin jashtë kësaj “martese” për interes. Në vitin 1570 holandezët, anglezët më 1580 dhe Transilvania në fillim të viteve të 1580-tave, të gjithë janë orvatur të rreshtohen për ndihmë osmane. Në fakt, mund të argumentohet se osmanët kontribuuan në suksesin e Reformacionit, pasi që princërit luteranë në Gjermani dhanë ndihmë për intervenim të armatosur në kufirin ushtarak habsburgo-osman për koncesione religjioze në vendet e tyre.
Sidoqoftë, ka qenë dallimi i osmanëve nga europianët, veçanërisht statusi i bashkësisë së tyre politike myslimane, që i shtyri aq shumë të mendojnë për veten. Ata [osmanët] shpesh janë cilësuar si alienë [të huaj]. Një teori e popullarizuar i portretizonte si pasardhës të skithianëve, nomadë që mendohej se jetonin në mënyrë barbare në stepat veriore të Detit të Zi. Një interpretim tjetër, që lulëzoi pasi osmanët i dhanë fund Perandorisë Romake Lindore me pushtimin e Konstantinopojës, i cilësoi si armiq të shkencës klasike.
Pyetja ishte se si mund të integrohen këta aktorë, që dukeshin të papërshtatshëm në diplomacinë europiane dhe në marrëdhëniet ushtarake, në një epokë kur konsideratat religjioze mëtonin t’i kaplonin ato politike. Francezët e patën vështirë ta justifikonin “aleancën jo të shenjtë”: të bësh aleancë me një fuqi islamike për mbrojtje kolektive të Krishterimit – diçka që e pranonin shumica e asaj kohe – ishte një gjë. Por, tërësisht tjetër gjë ishte të bëhej kjo me qëllim që të mposhtej një fuqi tjetër e krishterë. Në orvatje për ta larguar kritikën, katolikët francezë gjithnjë e më shumë argumentonin se osmanët, si çdo komb europian, ishin subjekt të “ligjeve të kombeve” (ius gentium) dhe se për këtë arsye është legjitime dhe e nevojshme që të respektohen marrëveshjet që bëhen me ta. Edhe pse shumë prej tyre e shpërfillnin këtë argument, përfshirë ata që ndjenin se është gabim të lidhet aleancë me të pafetë, kjo gjë e ka trasuar rrugën për një kapacitet të kuptimit të “shoqërisë ndërkombëtare”, që përfshinte shtetet me çfarëdo religjioni. Por, ndoshta problem më të madh që paraqiste Perandoria Osmane për observuesit e Krishterimin perëndimor ka qenë se si të shpjegohet suksesi i kësaj perandorie. Veçanërisht në shek. XV dhe XVI, kur osmanët i fshinin përpara territoret në të majtë e në të djathtë, është vështirë të mohohet shteti i tyre që ka funksionuar jashtëzakonisht mirë. Kjo mund të interpretohet lehtë, siç e interpretonin vetë osmanët – si dëshmi se vetëm ata e gëzonin ndihmën e Zotit. Një përgënjeshtrim i zakonshëm i krishterë thoshte se suksesi i osmanëve nuk e reflektonte sanksionimin hyjnor të Islamit, por veprimet e qëllimta të Muhamedit, që synonin arritjen e pushtetit. Edhe pse Makiaveli kurrë nuk e përmendi Islamin në diskutimet e tij për stabilizimin e potencialit të religjionit të organizuar, por shumë tjerë, që u inspiruan nga ai, e bënë këtë gjë duke argumentuar se shteti osman ka qenë i fuqizuar nga urdhrat e shkrimeve të shenjta për të zhvilluar luftë të shenjtë dhe duke e ndaluar verën, e cila gjë u bë për disiplinë më të madhe të ushtrisë.
Një sqarim alternativ për ngritjen osmane është kinse përdorimi i shtrëngimit [dhunës], karakteristikë kjo që ndikoi, gjithnjë e më shumë, që ta klasifikonte këtë perandori si “despotike”. Kjo ide, që ka gëzuar një karrierë të gjatë dhe të suksesshme deri në shek. XX, bazohej në ndarjen e qeverisjes, sipas Aristotelit, në monarki, despotizëm dhe tirani. Sipas kësaj pikëpamjeje, despotizmi ishte kategori e ndërmjetme: ashtu si monarkia, që ishte e trashëguar dhe e qeverisur sipas ligjeve, edhe sikur tirania ishte autokratike dhe e organizuar kryesisht për dobi të sunduesit. Aristoteli e shihte këtë si formë legjitime të qeverisjes për një klasë të popullit, që ai i referohej si “skllav natyral”. Përkundër grekëve, të cilët zbatonin gjykim racional dhe kishin nevojë të qeveriseshin nga bindja, ashtu edhe popujt aziatikë kishin vullnet të dobët dhe lulëzonin nën sundim të fortë dhe autoritativ. Pas një neglizhimi relativ shekullor, despotizmi, si koncept, u bë tërheqës në shek. XVI, saktësisht për shkak se dukej se e shpjegonte qeverisjen osmane. Dhe, sërish, afërsia gjeografike i komplikonte gjërat. Fakti që perandoria qeveriste një numër të madh të të krishterëve europianë dhe shumica e tyre e pranonin këtë gjë me mjaft kënaqësi, e bëri të vështirë të argumentohej se stabiliteti i saj politik ishte rezultat i shtetasve të saj si skllavë natyralë.
Mendimtarët që filluan nga premisa e dallimit të osmanëve janë shtyrë vazhdimisht që ta konsiderojnë ngjashmërinë e tyre më fqinjët myslimanë. Jo vetëm osmanët, por edhe gjermanët, hungarezët dhe spanjollët, të gjithë pretendonin një lloj të prejardhjes skithiane. Observuesit italianë të shek. XV ishin të vetëdijshëm se bashkëkohanikët e tyre osmanë nuk synonin ta shkatërronin kulturën e lashtë, por dëshironin ta përqafonin. Mehmeti II, i cili e udhëhoqi pushtimin e Konstantinopojës, ka nënshkruar letra duke e përdorur titullin “Cezari i Romës” (‘Kayser-i Rum’). Madje, edhe Islami, njëherë që shqyrtohej, dukej i njohur me përkushtimin e tij ndaj monoteizmit, me refuzimin e idolatrisë dhe me respektin për Krishtin. Shumë e përqafuan tregimin se zhvillimi i Islamit ishte influencuar nga një prift i ikur, i quajtur Sergius, i cili i kishte ndihmuar Muhamedit që ta konstruktonte doktrinën e tij mbi herezi të ndryshme të Krishterimit.
Shkurtimisht, shumë europianë e kanë përdorur njohurinë që kishin për osmanët më qëllim që t’i njollosnin kundërshtarët e tyre. Kjo taktikë është eksploatuar më së shumti në mosmarrëveshjet konfesionale të shek. XVI. Secila palë kërkonte ta deskriditonte tjetrën, duke bërë krahasime me Islamin. Protestantët argumentonin se, ashtu si Islami, edhe Katolicizmi fokusohet më shumë në veprime se sa në besim, duke theksuar të përbashkëtat në agjërim, dhënie të lëmoshës dhe pelegrinazh. Në këtë mënyrë përgjigjeshin katolikët, duke theksuar se protestantët dhe myslimanët e lejonin shkurorëzimin, i dekurajonin imazhet religjioze dhe e zbatonin një liturgji të thjeshtësuar. Kalvinizmi, në veçanti, shihej si diçka që kishte ngjashmëri doktrinore me Islamin, sidomos në nderimin e shkrimeve të shenjta dhe në besimin ndaj parapërcaktimit. Një term i ri qe kalitur që ta përfshinte afinitetin e supozuar: “Kalvinoturkizmi”. Natyrisht, shumica e kësaj kishte qëllim polemik dhe nuk çonte në kërkim të shpirtit mes katolikëve dhe protestantëve. Në kuptim afatgjatë, pranimi i afiniteteve mes myslimanëve dhe të krishterëve mund të ketë pasoja të fuqishme. Mendimtarët europianë, mes të cilëve Volteri është më i famshmi, me të madhe e aplikonte kuptimin e funksionimit në këtë botë të Islamit në Krishterim. Sikur Islami të ishte mjet për t’u manipuluar në mënyrë të mençur nga fuqitë temporale, a mundet e njëjta gjë të thuhet për Krishterimin? Në shumë mënyra, libri i Malcolmit është testament për stabilizimin e fuqisë së ideve. Duke kërkuar të kuptohen tjerët, arrihet te rreziku i minimit të konceptit të kuptimit të pranuar të shoqërisë dhe religjionit të vetes.
Secilit që i ka studiuar shkrimet e historisë europiane për kulturat tjera i është dashur të merret me përzierjen hutuese të fakteve me fiktivën, njohurinë dhe temën tradicionale. Konsideruar nën ndriçimin e rritjes së qarkullimit të njerëzve dhe ideve nga vitet 1400, parashtrohet pyetja: deri në cilën masë njohuria e re ka pasur efekt ndaj perceptimeve? Në vitin 1978, Edward Saidi ofroi përgjigje më bindëse dhe ekstreme ndaj kësaj pyetjeje, duke argumentuar se njohuria europiane për “Orientin” është zhvilluar kryesisht në izolim ndaj fakteve ekzistuese dhe pa marrë parasysh se sa filologë dhe administratorë kolonialë treguan devotshmëri ndaj rajonit? Raportimet e tyre kanë qenë gjithmonë prodhim paragjykimesh sesa angazhim kuptimplotë. Në “Orientalism”, Saidi shkruante për shekujt XIX dhe XX, për një periudhë kur disa europianë shprehën përbuzje të mëdha ndaj traditave intelektuale joperëndimore, por shkollarët kanë identifikuar tendenca të ngjashme shekuj më herët. Së voni, historianët, që shkruajnë për periudhën 1400-1800, e kanë theksuar masën me të cilën kuptimet europiane për botën varen nga procesi i shkëmbimeve – nëse janë të drejtpërdrejta ose të ndërmjetësuara – që e kanë formësuar njohurinë europiane. Ndërveprimet me kulturat e tjera mund ta ndryshojnë mendjen dhe kjo ka ndodhur shpesh.
Malcolmi vjen diku në mes. Në anën tjetër, në vijë me trendin e ri të mendimeve, ai insiston se angazhimi europian me osmanët ka qenë transformativ, duke e refuzuar nocionin – që vjen lehtas nga Saidi – se takimet e tilla janë vendosur në mënyrë përçarëse në traditën intelektuale, për të shërbyer kryesisht për t’i bërë të vlefshme koncepcionet ekzistuese. Idetë për osmanët, thotë Malcolmi, janë “përbërës aktivë: në mendimet europiane dhe janë përdorur për t’i “shkundur gjërat, për të provokuar, për të turpëruar dhe galvanizuar”. Në anën tjetër, ai vazhdimisht tregon se si besimet e papërshkueshme europiane mund të jenë të reja dhe informata konfliktuoze. Ndoshta shembulli më i mirë i kësaj është këmbëngulësia e paradigmës së despotizmit. Përkundër dëshmive të mëdha se shtetasit osmanë nuk e kanë pasur statusin e skllavit dhe se ata mund të posedonin prona private dhe të jetonin nën sulltanin, pushteti i të cilit ishte larg nga të qenit absolut, despotizmi ka mbetur elementi kryesor, përmes të cilit është kuptuar Perandoria Osmane. Aty ku nuk janë injoruar faktet, janë shtrembëruar për t’iu përshtatur idesë dominuese: evaluime të reja dhe pozitive për qeverisjen osmane, që janë ofruar nga autorët francez, Guillaume Postel dhe Jean Bodin në shek XVI, janë ndryshuar shpejt për të anuar kah negativiteti. Në tërësi, bindja dëshmoi të ishte më e fuqishme se empiricizmi. “Në një masë të madhe ajo që shohim në veprat e autorëve perëndimorë për këtë periudhë është pasojë e një intertekstualiteti afatgjatë.” – konkludon Malcolmi. Në nënvizimin e natyrës vetëpërmbajtëse të prodhimit të njohurisë europiane dhe në rrënjësinë e traditës diskursive, Malcolmi nuk qëndron larg nga Saidi.
Vërtet ka hyrë një dituri e re në sistemin ekzistues intelektual dhe shoqëror dhe është filtruar përmes prioriteteve politike dhe religjioze që e kanë formësuar pranimin. Por, ta pranosh këtë, domosdoshmërisht nuk do të thotë se pajtohesh me Malcolmin se mendimi politik europian është ndërtuar përfundimisht “në Perëndim dhe për Perëndimin”. Shumë ide të ndërtuara për Perëndimin, në fakt, e kanë pasur origjinën në Lindje. Siç vëren Malcolmi, Sergiusi, prifti i pakënaqur, është prodhim i traditës së Krishterimit Lindor që daton në shek.VIII, kurse ideja radikale e Moisiut, Krishtit dhe Muhamedit, si “tre mashtrues”, vjen nga shek. XI në shkrimet arabe. Idetë me vjetërsi që vijnë së voni – edhe nëse nuk janë të bazuara në realitet – shpesh u janë veshur nocioneve osmane në vete. Perceptimi i gabueshëm se shtetasit osmanë kanë qenë skllevër të sulltanit ka mundur të burojë nga retorika politike osmane: Sulltan Sulejmani më 1531 ka deklaruar se ata që jetojnë në dominionet e tija, janë kul, që është fjalë turke që mund të thotë “skllav”, por edhe “shërbëtor”. Besimi se në Perandori nuk kanë ekzistuar gjërat, si prona private, me siguri ka ardhur nga ligji osman, sipas të cilit, të gjitha tokat e Perandorisë, së paku në teori, kanë qenë në pronësi të sulltanit. Një pjesë e madhe e mendimit politik “perëndimor” për osmanët ka rezultuar nga bashkëpunimi mes mendimtarëve europianë dhe osmanë, pa marrë parasysh nëse kjo ka qenë në formë të drejtpërdrejtë ose pa dashur.
Madje, edhe disa paradigma intelektuale më polarizuese të asaj periudhe, siç është milenarianizmi, kanë qenë të zakonshme për të dyja besimet. Siç tregon Malcolmi, milenarianizmi ka qenë fillesë në mendimin europian për osmanët deri vonë në shek. XVII dhe kryesisht i inspiruar nga Libri i Danielit. Osmanët janë konsideruar si pushtuesit e fundit të Europës; sapo të mposhteshin, sundimi i tyre do t’i hapte rrugë dominionit paqësor dhe të përjetshëm të Zotit. Siç u pa, ky vizion apokaliptik u pasqyrua në anën tjetër të ndarjes religjioze. Siç bëri me dije Cornell Fleischeri, osmanët po ashtu besonin se pas konfrontimit final do të hynin në kohë të drejtë të sunduar nga një religjion i vetëm i vërtetë dhe i pastër. Edhe osmanët, po ashtu, besonin se ky do të ishte rezultati i garës me pushtuesin tjetër romak, perandorin habsburgian.
Kjo nuk ka qenë rastësi, por rezultat i teksteve të përbashkëta dhe ideve të transmetuara: në të njëjtën kohë, siç interpretonte gjeomaceri i oborrit osman, Hajdari, sipas profecisë së Danielit, e paraqiste sulltan Sulejmanin si perandor të fundit të botës. Guillaume Posteli orvatej t’i kuptonte profecitë osmane, që do t’i përdorte më vonë për justifikim të nderit të dhuruar ndaj mbretit francez.
Kjo nuk është për t’i zhvlerësuar tensionet e vërteta mes të krishterëve dhe myslimanëve, që vazhduan, edhe pse të dyja palët kërkonin dhe mësonin nga njëra-tjetra. Siç potencon Malcolmi, disa nga vlerësimet më entuziaste të virtyteve të osmanëve janë shkruar nga njerëzit që ishin të angazhuar drejtpërsëdrejti për mposhtjen e tyre. Ky është “Qyteti i Diellit” të vërtetë i Kampanellës. Rebelimi i tij i dështuar i vitit 1599 ka qenë inspirim nga dëshmitë profetike që thoshin se Perandoria Osmane do ta pushtonte Europën në fillim të shekullit të ri. Pastaj, Perandoria Osmane do të ndahej me një pjesë të saj, që do të konvertohej në Krishterim para se të mundej dhe, përfundimisht, ta konvertonte pjesën tjetër myslimane. Rezultati do të ishte sundimi mijëvjeçar i religjionit të vërtetë nën udhëheqjen e një monarku të drejtë. Vërtet armiq të dobishëm!
(Përktheu: Daut Dauti, Londër) /revistashenja
