KOHA: Jeni njohës i respektuar i fesë Islame. Kur u ballafaquat për herë të parë me mësimet fetare? Pra, cila është tërësia e mësimeve skolastike fetare për Zotin, dhe për historinë e fesë Islame?
I.B.: Unë kam lindur në një familje fetare, ku është biseduar për fenë islame dhe ku ajo është respektuar në një mënyrë shumë të natyrshme. Te ne është biseduar për drejtësinë, për respektin dhe për edukatën e dëgjimit, të heshtjes dhe të të folurit. Sa i përket frymës skolastike fetare, nuk mund të them se ato nuk i kanë përjetuar dhimbjet që i ka përjetuar vetë koha e skolastikës, por në një formë krejtësisht ndryshe. Skolastika e hershme e ka përjetuar dhimbjen e mbylljes ndaj mësimeve të filozofisë, kurse skolastika “jonë”, islame, është mjaftuar të heshtë dhe disi të kënaqet më tepër me të kaluarën sesa me të ardhmen, disi i ka pëlqyer “vonesa”. Sidoqoftë, ka hapësirë që edhe ajo të kritikohet, sepse keqpërdorimi i fesë çdoherë ka qenë i rrezikshëm, e ne myslimanët, për fat të keq e kemi përjetuar dhe jemi duke e përjetuar këtë keqpërdorim, ndonëse disi nuk kemi ditur ta kuptojmë, ta përjetojmë gjerësinë e fesë nga feja, por më tepër nga fetarët. E fetarët shpeshherë janë mbyllur vetëm në qëllimet e mira, duke ditur se edhe qëllimet e mira shpeshherë nuk janë asgjë tjetër, përpos rrugë drejt “ferrit”.
KOHA: Edukimi i fëmijës në Islam nuk është përgjegjësi vetëm e nënës. Madje, tek myslimanët e parë ishte traditë që fëmijët i dorëzoheshin një dijetari, i cili i mësonte dhe i edukonte njëkohësisht. çfarë mund të flisni për prindërit tuaj?
I.B.: Edukimi është çështje e shenjtë, madhore, diçka më e lezetshme që mund të ekzistojë. Por, tabloja momentale më pengon t’i përgjigjem kësaj pyetjeje ashtu siç duhet, sepse në një anë e kemi edukimin e shenjtë, e në anën tjetër nuk kemi fare edukatë/edukim: arsimtarët frikohen nga nxënësit, fyhen nga nxënësit, kurse për fat të keq ka prindër që nxisin gjëra të tilla dhe ne heshtim, edhe të edukuarit edhe të “paedukuarit”. Vërehet mungesa e edukimit të fëmijëve, këtu nuk është fjala vetëm për nënën e babanë (kanë qenë vetëm muhabete boshe ato me të cilat kemi dashur të mashtrohemi, pra a i takon edukimi babait apo nënës); që të ty janë të obliguar për edukimin e fëmijëve të tyre. Por, mbetet fakt se duhet të jemi të kujdesshëm se ku i dorëzojmë fëmijët, sepse ky “dorëzim” shpesh herë e ka dorëzuar mendjen tonë dhe ka krijuar robërimin e të menduarit te fëmijët tanë. Injoranca ekzistuese nuk është e kotë; në këtë injorancë kemi dorë edhe ne, madje edhe hoxhallarët disa herë e kanë keqpërdorur këtë dimension të edukimit. Kur them “keqpërdorur” mendoj në dimensionin e padijes dhe gjuhës së edukatës së lartë. Prindërit e mi, Zoti i mëshiroftë dhe i shpërbleftë me Xhennet, kanë flijuar shumë që të na mësojnë të jetojmë si besimtarë dhe si fëmijë të edukuar, sidomos për dashurinë dhe sjelljen ndaj Kur’anit, Librit të Shenjtë, që ka qenë ajka e jetës sonë. Për arsye të të kuptuarit më të mirë të kësaj do të kisha përmendur se ata u munduan ta ngjyrosin edhe kohën javën me fe.
P.sh.: darka e natës së xhuma (e enjtja në mbrëmje), shpeshherë ajo ditë kalonte me agjërim dhe përfundonte me iftar të përbashkët familjar.
KOHA: Nëse e shohim me syrin e një shqiptari, Ju keni emrin e një burri të madh me një vizion të gjerë, që ishte arkitekti i shteti shqiptar, pra Ismail Qemali. Po ashtu emri Bardh, nënkuptohet emri i mbretit ilir. Sa krenar Ju bën emri dhe mbiemri?
I.B.: Më djersitët me këtë pyetje… Fishta thoshte se “mbas sodit nuk jam shqiptar” (pa u futur në analizën e kësaj thënieje), ndërsa para disa ditësh pashë një shkrim që i dilte “karshi” kësaj thënieje të Fishtës, me pyetjen “a është mirë me qenë shqiptar?”. Disi të gjitha rrugët i kam të mbyllura për t’iu përgjigjur pyetjes ashtu siç pritni ju. Por, nuk do ta profanizoj gjithë këtë çështje, e cila ka pasur dhe (nuk e di a) ka sot rëndësi. Popujt që u kanë takuar feve qiellore çdoherë janë zbukuruar me emrat e mirë të profetëve. Këtë e kemi edhe te kultura judeo-kristiane, por edhe në Islam. Edhe emri Ismail është emër i një profeti i cili e ka bërë të pamundurën për ta dëshmuar fenomenin e besimit, sepse me një veprim “joracional”, përfundimisht të ndaluar sipas mësimeve fetare, ai ka qenë i gatshëm të sakrifikohej vetëm e vetëm për t’u plotësuar urdhri, gjegjësisht “ëndrra” profetike që kishte për qëllim shpëtimin. Kjo ngjarje e ka dridhur mendjen, shpirtin dhe e ka frikësuar kohën. Kjo simbolikë e madhe ka mbetur simbol i përhershëm i kulturës judeo-kristiane-islame. Pra, për të qenë besimtar, për të qenë i dashur te Zoti patjetër duhet flijuar diçka. Në të njëjtën kohë, këtu kemi edhe një simbolikë tjetër, e ajo është edukata e lartë e fëmijës ndaj prindit, ku i thotë: “Baba vepro ashtu siç të ka urdhëruar Zoti”. Në lidhje me këtë po e përmend edhe një vepër shumë të rëndësishme të Sören Kierkegaard, “Frikë dhe dridhje”, ku ai ai në mënyrë shumë të bukur e trajton këtë ndodhi, edhe pse në vend të Ismailit ai e përmend Izakun. Fatkeqësisht, ne shqiptarët jo vetëm që e kemi profanizuar, por madje edhe e kemi banalizuar çështjen e emërtimit të fëmijëve (vetëm te shqiptarët mund ta gjeni emrin “Marenglen” e “Moikom”). Sa i përket emrit dhe mbiemrit, nuk më pengojnë, por duhet patjetër ta them se ndonjëherë edhe njëri edhe tjetri më frikësojnë.
KOHA: Jeni diplomuar në Fakultetin e Shkencave Islame në Sarajeve, kurse studimet pasuniversitare dhe të doktoraturës i mbaruat në Universitetin e Ankarasë. Si arritët t’u bashkëngjiteni këtyre universiteteve të respektuara?
I.B.: Po e ndërlidh këtë pak me pyetjen e mësipërme: edhe unë e kam përjetuar një zbrazëti të madhe, sepse për hir të mësimit fetar, mësimit përmendësh të Kur’anit, hifzit, kam qenë i privuar nga vijimi i shkollës fillore me kohë. Prandaj, me vonesë kam filluar arsimimin në shkollën e natës. Ky është një shembull se çfarë mund të sjellë keqpërdorimi i fesë në emër të fesë, respektivisht injoranca. Shpesh herë e them se “trupi teologjik mysliman” i këtyre vendeve është dashur dhe duhet të kërkojë falje për keqpërdorimet që ia ka bërë fesë, gjegjësisht fetarëve. Natyrisht, nuk flas në përgjithësi, por për një pjesë të tyre, sepse kemi pasur dijetarë që madje edhe janë burgosur për gjëra të tilla. Por, t’i kthehem pyetjes tuaj: pasi e mbarova medresenë
unë iu drejtova Universitetit të Prishtinës ku kam pasur dëshirë ta studioja mjekësinë, por u refuzova me të drejtë, sepse medreseja ishte e privuar nga disa lëndë fondamentale që kërkohen në fakultetet e shkencave matematiko-natyrore, natyrisht edhe të mjekësisë. Në atë kohë kryetar i Bashkësisë Islame në Maqedoni ishte një dijetar shumë i respektuar, hafiz Bedri Hamiti, i cili më ofroi bursë për në Kuvajt. Unë e refuzova këtë ofertë, sepse kisha dëshirë ta studioj filozofinë, ndonëse prindit tim kjo nuk i pëlqente, dhe mbase kishte të drejtë sepse në atë kohë “filozofi” ishte edhe teoria e Darvinit, edhe ajo vobektësia e madhe e filozofisë që ekzistonte në hapësirën tonë shqiptare ishte e robëruar mes “majmunit” dhe asaj se “sikur të mos ishim ne, nuk do të ishte as Zoti”. (Si duket prindërit e mi kishin të drejtë!?!.) Në fund vendosa ta ndjek Fakultetin Teologjik në Sarajevë, me të cilin mund të them se isha i kënaqur, sepse aty gjeta një hapësirë më të gjerë të asaj sfidës së teologjisë, filozofisë dhe kulturës islame. Koha e kaluar në Sarajevë ishte një filozofi e veçantë, sepse vërejta se ka mundësi edhe në kohërat e vështira të bëhen punë të mëdha, që për fat të keq te ne në Maqedoni nuk ndodhte. Disi kjo më shkaktonte edhe dhimbje shpirtërore në ballafaqimin me injorancë ekzistuese të Islamit te shqiptarët dhe sistemin mbrojtës të dobët të tyre nga sfidat e ndryshme. Sidomos kjo kishte të bënte me një numër të atyre që kishin studiuar në botën arabe, që kishin shkuar “të zbrazët” dhe ishin kthyer “të zbrazët”. Sa u përket studimeve pasuniversitare, ato i kam kryer jo për arsye se më ka interesuar titulli shkencor, magjistër dhe doktor shkencash, por për arsye se kishte nevojë për një gjë të tillë ngaqë do të hapej Fakulteti i Shkencave Islame në Shkup, dhe tema e doktoratës ka qenë një ndër temat e para për një teolog të shquar shqiptar mysliman, Hafiz Ibrahim Dalliun.
KOHA: Keni ligjëruar fillimisht në Medresenë “Isa Beu” dhe në Fakultetin e Shkencave Islame në Shkup. Keni punuar në disa qendra të rëndësishme shkencore, si në Islamabad, Stamboll, në SHBA. Nëse e përshkruani këtë rrugë, çfarë flet?
I.B.: Ky rrugëtim flet shumë. Është ky një rrugëtim mes realitetit dhe dashurisë; edhe njëra edhe tjetra në mënyrë permanente më është prezantuar me dhimbjet e veta – zbrazëtia e madhe intelektuale fetare e kulturore si dhe mundësia e realizimit të tillë, por për fat të keq jo e konkretizuar. Kur e kam thënë dhe them se ne jemi fajtorë për këtë, kjo askujt nuk i pëlqen, edhe pse është realitet; në vend që ne “ta plotësojmë”, “ta edukojmë” dhe “ta kontrollojmë” kohën, ne gjithmonë kemi lejuar që koha të na plotësojë dhe të na edukojë. Për shembull, për qëndrimin tim në Institutin “Ikball” në Lahore dhe gjendja faktike e atjeshme dhe qëndrimit tim në “Hebrew Union College” në Los Angeles, çfarë mund të them, përpos asaj se ma përkujtuan thënien e reformatorëve të mëdhenj fetarë të gjendjes së Islamit pa myslimanë dhe të myslimanëve pa Islam. Ftesën për t’u angazhuar në HUC e pranova për arsye se në Fakultetin e Shkencave Islame erdhi në shprehje mendësia arrogante e zyrtarit fetar që të emërojë dhe shkarkojë njerëz nga puna, mendësi kjo që për fat të keq është dhuratë e asaj “kohe” që ne nuk e edukojmë, por që ajo neve na edukon, dhe që akoma është duke vazhduar.
KOHA: Studimi i kulturës dhe historisë islame në përgjithësi dhe përhapjes së Islamit ndër shqiptarët në veçanti, paraqet një orvatje dhe punë komplekse e serioze. Shkrimet e deritanishme nga ky rrafsh janë të mangëta? Disa përpjekje në këtë drejtim kohëve të fundit japin shpresë për një të nesërme më të mirë?
I.B.: Në këtë kontekst nuk guxojmë ta harrojmë hijen ose kohën e errët të sundimeve, si të Lindjes ashtu edhe të Perëndimit. Ne shqiptarët si duket e kemi fatin të jemi në udhëkryqin më të paqëndrueshëm – asnjëherë nuk kemi qëndruar në kohën ku është dashur të jemi. E njëjta na ka ndodhur edhe me kulturën islame: sapo filluan të konkretizoheshin mendimet e mira, luftërat e ndryshme, shkatërrimet dhe krijimet e shteteve, vendosja e regjimeve e ndërpreu atë hov krijues. Kjo nuk ndodhi vetëm për kulturën islame, por ishte e përgjithshme, edhe pse te ne e patëm edhe atë lëvizjen marksiste-leniniste, që ishte unike në botë. Si duket hija e të qenit “robër” të dikujt, është sjellë vërdallë mbi kokat tona që nga kohërat dhe sundimtarët më të hershëm. Megjithatë, patjetër e kam ta them se ka qenë një kohë e shkurtër, shumë e shkurtër kur është zhvilluar një mësim fetar teologjik mysliman, kur është krijuar një terminologji myslimane shqiptare, që për fat të keq mori fund me paraqitjen e ideologjisë marksiste. Por, pyetja kryesore është se përse ne nuk e vazhduam këtë kulturë fetare, pa marrë parasysh sfidat e kohës? Më kujtohet se edhe në medresenë “Alaudin” në Prishtinë, ku isha nxënës, e të mos flas për Shkupin, feja nuk interpretohej duke u mbështetur mbi kulturën e njerëzve të shquar që kishte dhënë hapësira shqiptare. Kjo që sot disa thonë se ne kemi bërë këtë apo atë, është mashtrim dhe lojë. Natyrisht që nuk mund të themi se nuk ka pasur apo nuk ka përpjekje për të bërë diçka në këtë drejtim, por përpjekja është bërë ose në kohë të gabuar ose në vend të gabuar. Në kohën kur është dashur të jepet diçka, nuk është dhënë. Kjo është vdekje në vete; është ngjashëm me dramën e Shekspirit: kur njerëzit kërkojnë ujë, atyre u sillet flori. Edhe ne jemi duke e përjetuar këtë dramë në kulturën islame. A nuk është dëshmi për këtë fakti se ne nuk kemi asgjë nga kultura islame, përpos zhurmës dhe mbylljes së rrugëve nga “falësit” vetëm të xhumave dhe zhurma e ezaneve çjerrëse? Po, jemi të vonuar në kohë…
KOHA: Për në gazetë duhet të jetë aq e ngjeshur fjala, sa të thuhen të gjitha: se keni qenë këshilltar politik i ambasadorit të Bosnjë e Hercegovinës, në Tiranë; pjesëmarrje në shumë konferenca ndërkombëtare rreth dialogut mes feve; autor i disa veprave, por edhe i shumë shkrimeve shkencore e publicistike. Çfarë mund t’i thuhet një të riu, si arrihet e gjithë kjo? Dihet, që sukseset nuk lindin, përveç nëse i mëshirojmë vështirësitë!
I.B.: Tani, si t’i largohem përsëritjes?!? Së pari, unë nuk jam i ri, jam në moshë, por sidoqoftë, çdo profesion kërkon aftësinë e vet, ndërsa aftësi është: atë që e di ta dish, e atë që nuk e di, ta mësosh. Por nuk e di se sa vlen kjo teori në kohën tonë kur brenda natës “pjellen” kandidatë shkencorë. Ne asnjëherë nuk kemi qenë të rrethuar me aq shumë vepra e tituj shkencorë, kur një numër shumë i vogël, tepër i vogël prej tyre lexojnë, e të mos flas për vetëkritikën fetare, kulturore, shkencore e islame që nuk
ekziston. Sot shkruhet aq shumë, saqë fare nuk kontrollohet shkrimi; p.sh. ne kemi shkrime për jetën e Profetit Muhammed a.s., nga dikush që fare nuk korrespondon me kohën. E njëjta vlen edhe për fusha të tjera: flitet dhe shkruhet për ekzegjezën e Kur’anit, kurse nuk njihet zhvillimi i kësaj shkence. Ose ajo që është shumë me rëndësi, respektivisht çfarë mund të jetë e ndryshueshme dhe e pandryshueshme në kontekstin fetar?!
Sa i përket dialogut mes feve, Islami e ka pasur dhe e ka këtë brenda mësimeve të veta, por për fat të keq kjo nuk guxon të bëhet me qëllim që një feje t’i krijohet hija e të qenit e rrezikshme, e të tjerat jo. Kjo medoemos duhet larguar nga fetë qiellore, përndryshe edhe kjo do të shndërrohet jo në dialog, jo në marrëveshje, por si “Darka e Fshehtë” e Jezusit me apostujt e tij. Këtu rreth ngjarjeve të mëdha që janë duke ndodhur vërehet heshtja e feve qiellore ndaj të gjitha padrejtësive që bëhen, thuajse jetohet pa të kaluarën. A thua vallë ne mund t’i harrojmë aq shpejtë Luftën e Parë dhe të Dytë Botërore, sundimet e errëta? Dialogu fetar shpeshherë është duke i neglizhuar këto dimensione, e në fakt qëllimi i dialogut ndërmjet feve është që të krijohet bashkëjetesa edhe me atë që ne nuk pajtohemi. Në të kundërtën do të përjetojmë ngërçe të mëdha.
KOHA: Kryqet e Shkupit kanë vetëm një qëllim: të tregojnë superioritetin e njërës palë mbi palën tjetër. Cili është vlerësimi Juaj?
I.B.: Ah sikur të ishte vetëm Kryqi, do të ishte shumë e lehtë… Por, kemi edhe minare dhe iftare të këtij lloji në këtë kohë, fatkeqësisht. Kryqi pa Zot është tmerr dhe frikë, sa edhe iftari pa besim dhe minarja e lartë, por e zbrazët nga mëshira e Zotit dhe kultura e lezetshme e fesë. Kjo pyetje më tepër është pyetje që duhet t’ua bëni atyre “burrave” që ne i “votojmë”; pse jo edhe institucioneve fetare!
Më pëlqeu termi “superioritet”, por pse nuk e përdorët termin “supermenizëm”, sepse tek ne e kemi pikërisht këtë. Politikanët sot sillen kësisoj: ata vendosin thuajse për gjithçka, për teologjinë, për biologjinë, për ekonominë, për kulturën, për shkencën, e më e keqja është se ata politikanë që nuk janë si “supermenë” paramendoni se çfarë na sjellin – pikërisht të kundërtën e “supermenizimit” dhe kështu na kanë shndërruar në “mini-supermenë” dhe janë tepër të kënaqur me këtë.
Ne e kemi të domosdoshme ta largojmë fenë nga politika dhe e kundërta, sidomos në këtë kohë kur politika nuk është ajo që ka qenë më parë; më parë janë ditur blloqet antagoniste, kurse sot nuk kemi një gjë të tillë. Para se të fillojë konkretizimi i globalizmit ne nuk shohim asgjë, përpos tmerrit planetar. Shyqyr Zotit që nuk iu besojmë shkencëtarëve, të cilët tashmë kanë filluar të flasin për një kohë të shkatërrimeve të mëdha ose për fundin e botës! Mu për këtë arsye them se feja dhe institucionet e feve kanë përgjegjësi të madhe. Ato nuk guxojnë të lejojnë që sekularizmi/laicizmi të shndërrohet në “fe”, assesi; pa marrë parasysh forcën “politike” që pandërprerë bën kërkesa të ndryshme paradoksale që feja t’i pranojë, kurse në anën tjetër nuk i beson Zotit. Çfarë dreqin kërkon?!? A nuk mjafton tabloja ekzistuese e institucioneve fetare: njëra akuzohet për fundamentalizëm, e deri te një
islamizëm i paparë, e tjetra për redaktimin e pandërprerë të Biblës e për pedofili, e sa i përket çështjes së martesës, presin vendimin e “Zotit”.
Ne jemi duke i përjetuar ndodhitë që kanë ndodhur edhe në kohët e mëparshme të profetëve të ndryshëm; kohën e Nuhut, kohën e Musait, kohën e Lutit, kohën e Ashab’ul-Kehf (Shokëve të Shpellës), kohën e Muhammed Mustafasë, a.s.: të gjithë këta janë strehuar, kanë përjetuar mundime, vështirësi të mëdha, vetëm e vetëm që ta dëshmojnë ekzistimin e Zotit dhe që ta përcjellin Mesazhin Hyjnor që e ka Feja e Zotit, e që është shpëtimi dhe siguria. Sa herë që është jetuar “pa” Zot, janë paraqitur probleme të mëdha dhe mundime. Ne sot e kemi humbur edhe njërën edhe tjetrën; e vërteta luftohet me tërbim. Ku keni parë që brenda ditës të ndryshojmë mendimet apo bindjet, të shitet dhe blihet “mendja” apo njeriu, të harxhohet ndërgjegjja, të lejohet superioriteti kombëtar apo fetar!?! Dhe, e gjithë kjo vetëm për arsye se njëra i nënshtrohet politikës, e tjetra i reziston asaj.
KOHA: Edukimi i shëndoshë, lë gjurmë dhe është i dobishëm edhe në aspektin kulturor. Nëpërmjet edukimit, fëmija mëson kulturën e tij, fenë, trashëgiminë dhe është i aftë të bëjë dallim me kulturat e tjera. Diçka të tillë, padyshim që fëmija e mëson në shtëpi?
I.B.: Po, gjithsesi, kultura e shëndoshë është e shëndoshë, jo e sëmurë. Por, çfarë të themi ne për kulturën tonë, që sa vjen e shtohet e keqja, e liga dhe e frikshmja: plot shkolla pa shkollim; plot universitete pa studim; plot institucione pa disiplinë; plot kisha e xhami pa shpirt e pa Zot? Ç’të thuhet, përpos se kjo është sëmundje?! Ato që ndodhin në realitet besomëni se më vjen turp t’i them në shkrim, sepse nuk i duron as letra: si mund të durohet presioni ndaj dijetarëve, mësimdhënësve në forma të ndryshme, duke filluar që nga vetë presioni e deri te pagesa, e të mos flas për shkollat e zbrazëta, të rrënuara e pa infrastrukturë? Më falni, por sinqerisht nuk e kuptoj për çfarë edukimi të shëndoshë mund të flasim!?! Ashtu është kur lejojmë komandantët e llojeve të ndryshëm dhe kapadainjtë e tërbuar të shesin dije e fe, tamam si laviret e lodhura nga “profesioni” i tyre, që kur u kalon koha fillojnë të qajnë dhe t’i luten Perëndisë për falje.
Ne shqiptarët nuk kemi të drejtë të mbesim kështu, sepse me të vërtetë kemi mundësi, e pse jo edhe aftësi. Mjafton e kaluara e jonë që të na mësojë; ne nuk kemi lënë asgjë pa bërë, por në fakt gjithçka na është kthyer si bumerang: aty ku është dashur të shkojmë me kulturë, ne kemi shkuar me kryelartësi dhe trimëri dhe e kundërta. Ndaj fesë sillemi si njerëzit më primitivë të botës, akoma jemi duke kërkuar identitet fetar, ndërsa gjithandej flitet për fundin e botës!?! A nuk është e dhimbshme kjo për ne? Çdo herë organizimi i mirë është shpresëdhënës. Por, nga kjo që shohim, e po të kisha qenë fëmijë, do të thosha vetëm një gjë: kam frikë!/MESAZHI/
