Nëse vizioni i Kadaresë mbi natyrën e identiteteve, mbi kulturën, mbi historinë, mbi fenë etj. mund të duket i ngurtë dhe racist është gjithsesi vështirë të mohosh potencialin e mirëfilltë se ai është gjithsesi politikisht i saktë. Siç na kujton Maria Todorova, është naïve të besosh se burokratët e Bashkimit Europian, me gjithë pretendimet e tyre, kanë transhenduar monizmin – apo ndoshta mund të themi fundamentalizmin e tyre kulturor.
Shkruan: Besnik SINANI, Tiranë
Kështu ai [Mbreti Zog] nxori dekrete që disa herë u dukën tejet të guximshme e të parakohshme, si ai për ndalimin e qylafit turk për burrat, ose të ferexhesë për gratë. Dekreti i tij më befasues ishte ai i ndryshimit të lutjes në gjunjë. Duke u nisur nga një nyje e Kanunit të moçëm, që ndalonte rreptësisht rënien në gjunjë të burrave, e që një burrë të gjunjëzuar e quante të vdekur moralisht, mbreti, nëpërmjet Bashkësisë Islame, urdhëroi myslimanët shqiptarë të faleshin, këndej e tutje, pa e ulur dinjitetin shqiptar, domethënë në këmbë!
Dhe ashtu u bë. Mund të dukej se mbreti Zog, në përpjekje për krijimin e “myslimanit europian”, po kryente ca bëma që mund të dukeshin donkishoteske. Por s’ishte fare ashtu.
(Ismail Kadare, Identiteti Evropian i Shqiptarëve, Tiranë: Onufri, 2006, 35-36.)
Letërsia e Kadaresë ka mbartur një lloj ambiguiteti në lidhje me përfytyrimet që ka prurë rreth Perandorisë Osmane dhe asaj që ajo ka përfaqësuar si fenomen kulturor dhe politik për shqiptarët. Në një artikull të titulluar “Fati i universit osman në veprën e Kadaresë”, shkrimtari Ardian Vehbiu (Peizazhe të Fjalës, 28.05.2018) ka identifikuar tre forma interpretimi të Perandorisë Osmane, ku “Tregime, novela dhe romane, vit pas viti dhe dekadë pas dekade, u janë qasur këtyre temave nga kënde të ndryshme, por më shpesh në lidhje me përplasjen mes Perëndimit dhe Lindjes, Krishterimit dhe Islamit, Europës dhe Azisë, shqiptarit dhe Tjetrit, ose duke kaluar rrjedhshëm nga mitologjia në ideologji”. Përmbledhtasi, “te korpusi në fjalë do të mund të gjejmë (1) luftën e shqiptarëve me Perandorinë Osmane, si superfuqi ushtarake, ideologjike, fetare dhe kulturore; (2) alegorinë e totalitarizmit shqiptar ose të pushtetit totalitar në përgjithësi; (3) luftën e së mirës me të keqen.”
Por, nëse letërsia e Kadaresë ka lejuar mundësinë e ambiguitetit, eseistika e tij ka qenë më e drejtpërdrejtë dhe ndoshta në asnjë ese tjetër, qëndrimi politik i Kadaresë në lidhje trashëgiminë osmane, Islamin, e myslimanët nuk vjen më i qartë se sa tek Identiteti Evropian i Shqiptarëve, e shkruar si replikë me akademikun Rexhep Qaosja.
Në këtë ese, shqiptari i Kadaresë paraqitet si një refugjat i mbetur në një zonë të ndërmjetme kufitare jashtë gardheve të Europës. Shqiptari kadarean duket sikur i apelon oficerit doganor duke i thënë se ai është meritor të lejohet brenda, se ai është i bardhë, se vendi i tij ka kisha e një gjuhë të lashtë, se paraardhësit e tij kanë shkruar libra në latinisht, se mu si në Europë dikur në vendin e tij kishte patur princër e kontër, murgjër e kalorës. Tek ky konstrukt, sa romantik e arkaik, gjendet – sipas Kadaresë – legjitimiteti historik e kulturor i pretendimit të shqiptarit për pranim. Europa paraqitet si kontinenti mëmë, por që i duhet kujtuar mëmësia e saj. Tabloja e Kadaresë është ajo e një marrëdhënieje politike të artikuluar nëpërmjet imazheve të një nëne sa të drejtë dhe kapriçoze dhe një fëmije të mbetur jashtë shtëpisë, që i duhet të provojë AND-në e vetë, të paraqitur nëpërmjet përgjërimit, lutjeve dhe përultësimit politik.
Kadareja duket të diktojë një zbutje a mëdyshje në fytyrën e doganierit ose një dritëz njohjeje familjare nga nëna e rëndë europiane. Refugjati i drobitur ka gjasa të shpëtojë nga “the no man’s land” ku e ka lënë të dyzuar historia. Djali i larguar prej kaq kohe nga shtëpia është gati të përqafohet nga e ëma. Ekzilit historik – dhe vetë përjetimit të historisë si lëngim, gabim, e tragjedi – duket se po i vjen fundi. Më në fund, po vjen kthimi në shtëpi.
Pikërisht në këtë moment, Kadareja ka frikë se një sjellje e pahijshme e refugjatit do bëjë që doganieri të ndërrojë mendje. Djali i larguar nga vatra ka harruar mirësjelljen dhe është përzier në rrugëtimin e tij me shoqëri të ligë, me huqe të pahijshme, ka korruptuar pjesë të moralit të vet dhe kjo sjell rrezikun – edhe një herë të dëbimit – literalisht fjala që përdor Kadareja. Kojshitë e tij, ndërkaq, të gjendur brenda gardhit falë fesë së përbashkët europiane, përshpërisin me ligësi në veshin e Europës që ta mbajnë shqiptarin jashtë vatrës, të lënë atje tej në rrafshin e përjashtimit historik. “Rigjetja e kontinentit” është për Kadarenë qëllimi determinues i historisë së shqiptarëve dhe asgjë nuk duhet lejuar ta prishë potencialin e këtij momenti.
Në këtë tablo, Islami është njolla në biografi e shqiptarit, gjurma e momentit tragjik të historisë së vet. Huqet e liga janë përqafimet kulturore – edhe pse sipërfaqësore – të kulturës lindore. Sjelljet e pahijshme janë manovra politike, si anëtarësimi në Organizatën e Vendeve Islamike, ose edhe shkrimet e një akademiku si Qosja, që kërkojnë të sfidojnë vizionin e ngurtë civilizues dhe të pakompromis të Kadaresë. Të tilla qëndrime mund të jenë naive ose dashakeqëse, por në esencë ato i bëjnë jehonë, pretendon Kadare, planeve të liga të fqinjëve – ekskluzivisht Serbisë.
Por, nëse vizioni i Kadaresë mbi natyrën e identiteteve, mbi kulturën, mbi historinë, mbi fenë etj. mund të duket i ngurtë dhe racist, është gjithsesi vështirë të mohosh potencialin e mirëfilltë se ai është gjithsesi politikisht i saktë. Siç na kujton Maria Todorova, është naïve të besosh se burokratët e Bashkimit Europian, me gjithë pretendimet e tyre, kanë transhenduar monizmin – ose ndoshta mund të themi fundamentalizmin e tyre kulturor. Dëbimi për të cilin flet Kadare nuk është vetëm metaforik, por edhe historikisht faktik. Vetëm se dëbimi i shqiptarëve drejt Turqisë nuk ndodhi vetëm në vitet ’50-ta, por përgjatë luftërave ballkanike, ku avancimi i interesave perëndimore në territoret osmane u shoqërua me dëbimin e shqiptarëve dhe popullsive të tjera etnike myslimane, përfshi në Bullgari e Greqi. Shpesh Kadareja përjashton Greqinë nga komentet negative për ‘fqinjët’ dhe madje e përmend Greqinë si shembull për t’u evokuar për mënyrën se si pastroi nga vetja mbetjet kulturore osmane. Ajo që Kadareja nuk përmend është që pjesë e këtij ‘pastrimi’ kulturor ishte edhe shkatërrimi i xhamive gjatë spastrimit etnik të shqiptarëve. Minaret e thyera janë gjer sot shenjat e vetme në fshatra të Greqisë e popullsisë shqiptare që gjendej aty dikur. Por, nëse shqiptari nuk e pastron dot njollën myslimane në mënyrën e Greqisë – numrat nuk e lejojnë – atëherë si do duhet ta zgjidhë dilemën e vetë islame?
Në vitin 2006, Kadare e kishte kuptuar se pritshmëria se komunizmi kishte zgjidhur problemin e Islamit për shqiptarët e Shqipërisë dhe se së shpejti ata të Kosovës e të Maqedonisë do e pasonin atë në rrugëtimin e tyre, kishte qenë jorealist. Në pamundësi të fshirjes së myslimanit, Kadareja i apelon imponimit të një modeli të dëshiruar të myslimanit. Ky mysliman nuk ka identitet kulturor përtej atij shqiptaro-latin, nuk ka memorie historike përtej narrativës nacionaliste. Edhe mënyra e lutjes atij i diktohet nga sundimtari i iluminuar europianist dhe kjo sipas një kuptimi kanunor të dinjitetit. Pak rëndësi ka se pretendimi rreth formës së lutjes në paragrafin e cituar më sipër nuk është i vërtetë. Ai është, gjithsesi, për Kadarenë, i dëshiruar. Në esencë, nuk ka asnjë dallim esencial midis dëshirës së Kadaresë që komunizmi ta kishte zgjidhur problemin e Islamit dhe “myslimanit të dëshiruar” që paraqiti ai në esenë e tij.
Ky kuptim determinues i historisë së shqiptarëve dhe problematizimi i myslimanit sigurisht e tejkalon vizionin personal të shkrimtarit. Ai është i ngulitur në dilemën e nacionalizmit shqiptar. Nacionalizmi ngrihet përherë mbi perceptimin e padrejtësisë dhe lëngimit historik, dhe mbi premtimin e riparimit të kësaj padrejtësie. Nacionalizmi ngrihet gjithashtu mbi një kuptim hierarkik të kulturës, i cili ngrihet paralel një kuptimi hierarkik racor. Fabrikimi i myslimanit të dëshiruar në pamundësi të Islamit të pezulluar bëhet në këtë mënyrë pjesë esenciale e projektit nacionalist. Për këtë arsye, myslimani shqiptar nuk mund të ketë asnjë lloj identifikimi me një kulturë inferiore, aziatike dhe lindore. Duke qenë se në këtë projekt nacionalist myslimani si i tillë është i pamundur të ekzistojë kulturalisht, myslimani shqiptar bëhet inekzistent sociologjikisht.
Është e vështirë të imagjinosh një strukturë politike që do mund ta bënte këtë pa treguar asnjë lloj kontradikte ideologjike si nacional-komunizmi shqiptar. Për rrjedhojë, Kadareja kishte të drejtë të shpresonte se këtë gjë asnjë sistem nuk do mund ta arrinte aq mirë sa diktatura komuniste. Nga kjo pikëpamje, kjo arritje nuk ishte veçse vazhdimësi e asaj që e kishte filluar Zogu. Sigurisht që Kadareja nuk është historikisht i saktë kur pretendon se sistemi i Zogut sillte barazi midis besimeve fetare. Zogu nuk arriti dot kurrë në marrëdhënie me bashkësinë katolike atë që u arrit me bashkësinë myslimane, gjë që shihet edhe në disbalancën e sotme. Kadareja nuk është as artikuluesi origjinal e as vetmitar i këtij vizioni. Ai ishte thjesht një nga artikuluesit më prominentë të tij dhe në esencë të këtij vizioni gjendet ankthi i emigrantit në dhomën kufitare, ku shpreson se doganieri do të shohë familjaritet me emigrantin. Kadareja pikërisht për këtë ka reflektuar më mirë se kushdo ankthet dhe dilemat e shqiptarit post-otoman, ankth që riaktivizohet me rënien e komunizmit.
Më shumë se tre dekada nga rënia e komunizmit, vajtja e shqiptarëve në Europë po duket gjithnjë e më tepër si eksod dhe, si i tillë, do vijë në një masë të madhe me asimilimin e tyre kulturor në vende të ndryshme të Perëndimit. Teksa në masa të konsiderueshme, shqiptarët kanë krijuar një diasporë fetare me institucione përgjithësisht të suksesshme religjioze, pritet që në masë të madhe të tillët do të asimilohen. Kjo vajtje në Europë nuk është si do e kishte përfytyruar Kadareja, si udhëtim i një kombi. Por, tek e fundit ka kohë që Europa që ai përshkruante nuk ekziston më dhe është në proces të vazhdueshëm riformimi kulturor, ekonomik dhe demografik, por edhe religjioz.
Leximi i Kadaresë në fakt na sjell diçka edhe nga ankthi europian. Por, mbi të gjitha, leximi i Kadaresë do të duhet të na tregojë se myslimani që kanë imagjinuar elitat politike dhe kulturore shqiptare është i pamundur e, për rrjedhojë, narrativa jonë kombëtare, siç është gjer më sot, është e skaduar. Nëse ia vlen të kemi një narrativë të tillë për ardhmen, ajo do duhet rimenduar dhe riformuluar me myslimanët siç janë, e jo të imagjinuar.
