Fatmir Lekaj, “Kombformimi dhe përpjekjet e shqiptarëve për liri dhe barazi: Një qasje teoriko-interpretuese”, Armagedoni, Prishtinë, 2021
Shkruan: Enis SULSTAROVA, Tiranë
Te botimet shqiptare ka një mori veprash historike për periudhën moderne të kombit shqiptar, që nga Rilindja Kombëtare e deri në ditët tona, por janë të paktat veprat studimore që e trajtojnë këtë periudhë, por edhe periudhat historike që i paraprijnë, prej këndvështrimit të qasjeve teorike të nacionalizmit. Vepra që trajtojnë historinë shqiptare prej qasjeve teorike bashkëkohore mbi nacionalizmin ndoshta nuk shtojnë informacion të ri për sa i përket ngjarjeve kryesore, por i interpretojnë ato nisur nga pyetja se kur dhe si u formua kombi shqiptar, e cila është një çështje që nuk i duhet lënë vetëm historianëve, por me të duhet të merren edhe sociologët, politologët, antropologët, ekonomistët, gjuhëtarët etj. Ndodh shpesh që interpretime të reja të lëndës historike nga perspektivat që hapin shkencat sociale e humane t’i shtyjnë historianët për të hulumtuar më tej për të saktësuar më mirë ngjarjet që mendoheshin të ezauruara dhe për të sjellë dëshmi të reja historike.
Libri i Fatmir Lekajt, Kombformimi dhe përpjekjet e shqiptarëve për liri dhe barazi, synon që komb-formimin shqiptar ta shohë pikërisht nga një prej teorive më të sofistikuara të studimeve mbi nacionalizmin, etno-simbolizmi, përfaqësuesi kryesor i të cilit është studiuesi britanik Entoni Smith [Anthony D. Smith]. Smithi, në një sërë librash dhe artikujsh, ka kërkuar me ngulm që qasja dominante, ajo që thotë se kombet janë krijime moderne, të korrigjohet, duke u shtuar analizave sociologjike të formimit të bashkësive kombëtare edhe aspektin kulturor, që ka të bëjë me ripunimin që aktorët – më së shumti intelektualë nacionalistë dhe institucione – u bëjnë miteve dhe simboleve të trashëguara nga historia e etnive paramoderne. Këtë argument themelor të etno-simbolizmit e ka parasysh autori, i cili në pjesën e parë të librit e zbaton këtë qasje për rastin e formimit të kombit shqiptar deri në shpalljen e pavarësisë më 1912. Ai shkruan se “Smith insiston që ta kuptojmë nacionalizmin edhe përmes emocionit dhe jo vetëm nëpërmjet kognicionit, përkatësisht si një lloj i sjelljes kolektive të bazuar në vullnetin kolektiv të një komuniteti me emocione të përbashkëta”. Sigurisht që komb-formimi nuk kryhet menjëherë, madje ai vijon edhe pas formimit të shtetit kombëtar, si në territorin e shtetit, ashtu edhe në territore të kombit që mbeten jashtë tij. Për këtë arsye, me të drejtë Lekaj i ka kushtuar dy pjesët e tjera të librit evoluimit të përpjekjes kombëtare shqiptare në ish-Jugosllavi, përgjatë shek. XX-XXI. Ai vëren se pas vendosjes së një rrëfimi (narrative) përgjithësisht të pranuar kombëtar me mitet dhe simbolikën përkatëse, në fazën e parë të komb-formimit, ky proces në fazat e mëvonshme është i (vetë)kufizuar edhe për shkak të rrëfimit kombëtar. Prandaj, “shpikja e traditës” kombëtare, një term i parapëlqyer prej autorëve modernistë, si historiani Erik Hobsbaum [Eric Hobsbawm], mund të ndodhë brenda një kuadri tashmë të vendosur të miteve, vlerave, simboleve dhe heronjve të kombit. Kështu, përpjekja kombëtare shqiptare në ish-Jugosllavi, të cilën Lekaj e përkufizon “për liri e barazi”, vijoi si përmbushje e projektit kombëtar shqiptar dhe jo si “shpikje” e një kombi tjetër. Me gjithë përpjekjet e elitave politike dhe intelektuale serbo-jugosllave për ta frenuar procesin e komb-formimit shqiptar, kjo nuk mundi të ndodhë, sepse vetë qëndresa shqiptare në territoret e tyre historike u përcaktua si lëvizje kombëtare shqiptare, me kërkesën për t’u bashkuar me shtetin amë. Pavarësisht nga politikat që ka ndjekur shteti shqiptar në raport me pjesën e kombit të mbetur jashtë territorit të tij, vetë ekzistenca e një shteti kombëtar (që në literaturën shkencore në anglisht rëndom emërtohet nation-state) shqiptar bëri të mundur që kërkesat e shqiptarëve për të drejta dhe barazi në ish-Jugosllavi të formuloheshin në emër të kombit dhe jo të një pakice etnike, gjithsesi jo të një kombi të ri bazuar mbi rajonin gjeografik (me epiqendër krahinën e Kosovës), siç ndodhi me ndarjen midis kombit bullgar dhe atij maqedonas në Jugosllavinë titiste.
Në pjesë e parë të librit Lekaj ndjek linjën e longuedurée në interpretimin e historisë që e sugjeron edhe Smithi. Ai e përdor dallimin e Smithit midis “etnisë si kategori” dhe “etnisë si bashkësi” (f. 48). Në rastin e parë etnia përkufizohet nga jashtë vetes dhe në një masë të madhe i mungon vetëdija e bashkësisë, në rastin e dytë pjesëtarë të etnisë, zakonisht elitat, janë të vetëdijshëm për ekzistencën e bashkësisë së tyre dhe marrin masa për të siguruar fuqinë dhe vazhdimësinë e saj. Sipas Lekajt, shfaqja e interesimit të elitës politike apo kulturore për prejardhjen e përbashkët, është një shenjë e sigurt se etnia ka vetëdije, por kjo ende nuk mjafton për t’u quajtur komb, meqenëse kombi është një bashkësi anëtarët e të cilës i njohin të drejta të barabarta njëri-tjetrit dhe përpiqen për ngritjen e një sfere publike të përbashkët. Me aq dëshmi historike sa kemi, ilirët dhe arbrit për pjesën më të madhe të historisë janë përshkruar si një kategori e dallueshme etnike prej etnive të tjera në Ballkan, kurse dëshmitë e “bashkësisë etnike” janë të vona. Ndryshe prej shumë historianëve, Lekaj është i mendimit se te këto dëshmi (të tërthorta) të vetëdijes etnike duhet hulumtuar edhe komb-formimi i shqiptarëve. Konsolidimi i familjeve princërore arbërore (pavarësisht prejardhjes joarbërore që mund të ketë pasur ndonjëra prej tyre) në shek. XIV-XV flet edhe për një identitet në rritje të arbërve si etni, derisa Skënderbeu, në kontekstin e luftës kundërosmane, lë dëshmi të padyshimta të këtij identiteti kolektiv, që u bë baza e kombit shqiptar në periudhën moderne.
Për një shpjegim sociologjik të komb-formimit shqiptar, Lekaj e plotëson studimin e tij me teorinë e një studiuesi tjetër të nacionalizmit, historianit dhe politologut çek Miroslav Hroh [Miroslav Hroch]. Është e njohur tipologjia e tij me tri faza e lëvizjeve nacionaliste në Evropën Qendrore dhe Lindore: faza A është lëvizja kulturore, ajo B është shndërrimi i lëvizjes në politike dhe ajo C është masivizimi i lëvizjes. Mendoj se Lekaj është i saktë në përcaktimin kohor të fazave A dhe B të lëvizjes kombëtare shqiptare. Për sa i përket fazës C, për të cilën ai shkruan se është periudha “kur shumica e një populli e formëson vetëdijen se është një komb”, Lekaj e përcakton se ka filluar pas Lidhjes së Prizrenit, sidomos me lëvizjen për gjuhën dhe letërsinë shqipe. Personalisht mendoj se ky përcaktim i fazës C ngjall debat, për dy arsye. Së pari, Hrohu me masivizim nuk nënkupton medoemos se shumica e një populli e formon vetëdijen kombëtare, edhe për faktin se është e vështirë ta matësh këtë në histori, por se është lëvizja kombëtare ajo që bëhet masive, duke përfshirë edhe elementë nga fshatarësia, e cila përbënte shumicën e popullatës në atë kohë. Teorikisht, është e mundur të ekzistojë një lëvizje masive kombëtare në këtë kuptim, por që përfytyrimi i së cilës për kombin (me mitet, simbolet, vlerat dhe kërkesat politike) mbetet ende i papërqafuar nga shumica e popullatës ose kombit potencial. Sidoqoftë, diku tjetër kam shprehur mendimin se faza C fillon në vitet 1908-1912, kur kemi kryengritjet masive shqiptare, objektivi i të cilave është autonomia e “Shqipërisë”, si koncept politik dhe jo vetëm gjeografik e kulturor, por është një fazë që mbetet e paplotësuar si pasojë e shpërthimit të Luftës Ballkanike. Edhe Lekaj e quan fazën C të papërfunduar me krijimin e shtetit shqiptar.
Është e vërtetë që u krijua shteti shqiptar, por komb-formimi shqiptar vijon, tashmë i ndarë në kontekstit e shtetit kombëtar me kufijtë e vitit 1913 dhe në territoret që mbeten jashtë tij, ku nis qëndresa shqiptare ndaj shteteve ballkanike. Prandaj, titullit të pjesës (kapitullit) të dytë të librit, “Nacionalizmi shqiptar pas vitit 1912”, Lekaj ia ka vënë edhe nëntitullin “vazhdim i fazës C”. Këtu vërej një problem teorik, sepse skema e Hrohut vlen për lëvizjet nacionaliste kundërshtetërore dhe ajo nuk mund të shtrihet pas krijimit të shtetit kombëtar. Prandaj, për rastin e lëvizjes kombëtare shqiptare, realizimi ose jo i të tria fazave duhet gjykuar për periudhën deri në vitin 1912 ose, e shumta, deri më 1920, vit kur rikrijohet shteti shqiptar pas zhbërjes së tij gjatë Luftës së Parë Botërore. Për rastin e Kosovës dhe trevave të tjera shqiptare në Jugosllavi, sigurisht që lëvizja kombëtare mbeti kundërshtetërore edhe pas vitit 1912, mirëpo është e diskutueshme nëse faza C duhet shtyrë pas këtij viti. Sigurisht që teoritë përpunohen sipas rasteve ku ato zbatohen dhe mendoj se Lekaj në këtë kapitull duhej ta kishte diskutuar këtë aspekt të skemës së Hrohut. Sidoqoftë, mendoj se as studiuesja franceze Natali Klejer [Nathalie Clayer] nuk është e saktë kur propozon se faza C e lëvizjes kombëtare shqiptare në ish-Jugosllavi fillon pas vitit 1945. Ajo ka marrë si kriter shtypin e shkruar, por harron se në një masë të madhe mësimi i shkrimit shqip ishte i ndaluar në Mbretërinë e Jugosllavisë. Kjo nuk do të thotë se shtypi është i mjaftueshëm. Mirëpo, nëse e marrim si kriter vlerësues luftën e armatosur, mendoj se duhen përfshirë në analizë lëvizja kaçake, shtrirja territoriale dhe motivimi i anëtarëve të saj. Pikërisht këtë gjë ka bërë Lekaj në librin e tij, ku i kushton vëmendje lëvizjes kaçake dhe Xhemijetit. Kjo periudhë e qëndresës e frymëzoi edhe qëndresën, më së shumti paqësore, të shqiptarëve pas Luftës së Dytë Botërore deri në mesin e viteve 1990-të. Në pjesën e kapitullit që i mbulon vitet 1945 e tutje më duket sikur autori rrëmbehet nga rrëfimi historik i ngjarjeve dhe lë mënjanë trajtimin teorik të lëvizjes kombëtare shqiptare. Kjo duket te përpjekja e tij për të dhënë të gjithë emrat e pjesëmarrësve që ka njohur në lëvizjen ilegale ose për emrat e atyre që janë burgosur dhe vrarë nga regjimi serb. Në këto faqe rrëfimi i autorit e humbet natyrën e tij interpretuese dhe fiton më shumë një karakter dokumentar.
Pjesa e tretë e librit e zhvendos fokusin teorik te modelet e ndërveprimit të kombit dhe pakicave në shtetet shumëkulturore. Sigurisht që arsyeja është vetë themelimi i shtetit të Kosovës. Lekaj sjell në diskutim tri modele të organizimit shtetëror: (1) modeli qytetar i bashkon të gjithë qytetarët në identitetin e një kombi politiko-qytetar, ku anëtarët e pakicave etnike kanë të njëjtat të drejta me shumicën; (2) modeli kulturor, që thekson se të drejtat e bashkësive duhet të kenë të njëjtën vlerë me ato të individit-qytetar; (3) modeli multikulturor, ku shteti garanton status të barabartë për bashkësitë etnike. Në realitet shumica e vendeve liberale demokratike të Evropës Perëndimore ndjekin një kombinim të dy modeleve të para, sepse krahas barazisë së statusit të qytetarit ato kanë dispozita të veçanta për të drejtat kulturore të pakicave. Gjatë dekadave të fundit, këta shtete kanë ndërmarrë politika multikulturore për t’i integruar imigrantët në kulturën publike, por pa ndryshuar statusin themeltar të shtetit. Shtete zyrtarisht shumetnike janë Kanadaja, Australia etj., pra kryesisht të përbëra nga imigrantë. Lekaj, për ta orientuar analizën e tij, është mbështetur te teoria e Uill Kimlikës, i cili është përfaqësuesi më i njohur i teorisë së multikulturalizmit. Lekaj vëren saktë se teoria e tij “nuk është e frytshme në lidhje me situatën evropiane, ku sfidë kryesore është integrimi i myslimanëve [imigrantë]”. Vetë Kimlika ka vërejtur se multikulturalizmi në Evropë është pranuar për sa i përket kombeve që bashkëndajnë një shtet (p.sh. Britania e Madhe, Spanja) dhe trajtimit të pakicave etnike, por ka hasur në qëndresë apo prapakthehu për sa i përket integrimit të imigrantëve nga jashtë Evropës. Lekaj e analizon se si modeli i shtetit multikulturor në Kosovë u instalua fillimisht nga UNMIK-u, si administratë ndërkombëtare e përkohshme për të menaxhuar më mirë me bashkësitë etnike në kohën kur statusi i Kosovë ende nuk ishte i përcaktuar. Më vonë, Plani Ahtisari e paraqiti modelin multikulturor të shtetit për ta joshur Serbinë për ta pranuar shtetin e ri të pavarur dhe klasa e politikanëve shqiptarë e pranoi në këmbim të njohjes ndërkombëtare të pavarësisë. Në fakt, siç e vë re autori, duke u bazuar te teoria etno-simboliste e Smithit, trashëgimia e ndryshme nacionaliste, përkatësisht rrëfenjat kombëtare, të serbëve dhe shqiptarëve të Kosovës e bëjnë të pamundur themelimin mbi to të modelit të shtetit multikulturor dhe, për pasojë, mungon legjitimiteti i brendshëm. Edhe pse në fund të librit autori i rikthehet qasjes etno-simboliste, në ndonjë ribotim do të ishte mirë që lidhja teorike midis tri kapitujve të ishte më e qartë dhe të vinte në mënyrë organike. Po kështu, rrëfimi i ngjarjeve historike mund të ishte më i thukët dhe në funksion të analizës teorike.
Libri Kombformimi dhe përpjekjet e shqiptarëve për liri dhe barazi me autor Fatmir Lekajn i shtohet bibliotekës së literaturës për komb-formimin dhe shtet-formimin te shqiptarët. Libri risjell në vëmendjen tonë çështje tejet aktuale, duke i lidhur me diskutimet teorike mbi nacionalizmin dhe multikulturalizmin. Ai patjetër që do të bëhet pjesë e kurseve universitare e pasuniversitare që merren me këto tema, por edhe publiku i gjerë do ta gjejë me vlerë leximin e tij, sidomos ata të pasionuarit pas leximeve në shkencat sociale dhe humane. /shenja
