Historia e përbashkët e Islamit dhe Evropës nuk është vetëm një tablo shkatërrimi dhe errësire.
Islami nuk është i ri në Evropë.1 Viti 711 era jonë2 citohet shpesh si koha, kur myslimanët hynë në Spanjë nga Afrika e Veriut; megjithatë pika e parë e kontaktit zyrtar ndoshta ishte kur Muhamedi (paqja dhe mëshira e Allahut qofshin me të) dërgoi lajmëtarin Dihja ibn Khalifa3 tek Herakliu4 në vitin 628 (era jonë).
5 Disa vite më vonë në vitin 652 të erës sonë, Muavijeh ibn Ebu Sufjan6 dërgoi trupat në Siçili.7 Që nga kjo kohë myslimanët kanë bashkëvepruar me Evropën në forma të ndryshme.
Në të vërtetë do të ishte e drejtë të themi, se Islami ka qenë një fenomen evropian për një pjesë të madhe të historisë së tij – qytetërimi mysliman ka ekzistuar për pothuajse 800 vjet në Spanjë dhe mbi 250 vjet në Sicili.
Bashkë me këtë vendosje të Komuniteteve Myslimane Evropiane, ka pasur gjithashtu dhe pika të tjera takimi – prania e shkurtër në Francën jugore, konfliktet në Austri dhe sigurisht kryqëzatat.
Bota e ka parë Evropën të arrijë në pjesë të tjera të botës gjatë kolonializmit dhe pas kësaj u bë shpërngulja e myslimanëve në Evropë, për të gjetur punë dhe një jetë më të mirë.
Që Islami dhe Evropa të mësojnë të jetojnë së bashku, duhet të theksojmë se historia e përbashkët e Islamit dhe Evropën nuk është vetëm një tablo shkatërrimi dhe errësire, por përmban raste të panumërta të shkëmbimit të njohurive, zhvillimit reciprok dhe partneritetit.
Tani dijetarët evropianë jetojnë në një klimë, ku janë gati ta pranojnë ndikimin e madh të qytetërimit mysliman në formimin e Evropës; kontributin e Ibn Haldunit8 në sociologji dhe histori, të Razit9 dhe Ibn Sinas10 në mjekësi dhe Khuwarizmit 11 në matematikë.
Përdorimi i zakonshëm i fjalëve si alkooli, alkimia dhe algjebra vijnë nga arabishtja. Udhëtimet e gjata të evropianëve drejt qendrave të dijes në Kordovë, Toledo dhe Granadë në Spanjën myslimane dëshmojnë kontributin e myslimanëve në formimin e Evropës.
Urtësia e grekëve të lashtë u ruajt dhe u shënua nga arabët, si shkrimet e Aristotelit, Euklidit, Galenit, Arkimedit dhe të tjerëve, të cilat u përkthyen në arabisht dhe më vonë në latinisht.12 Faktikisht, arabishtja mund të konsiderohet si një prej gjuhëve klasike të Evropës.13
Montgomery Watt është shprehur: “Si rrjedhim kultura superiore e arabëve hapi gradualisht rrugën e saj drejt Evropës perëndimore, me anë të lidhjeve tregtare dhe pranisë politike në Spanjë dhe Sicili.
Edhe pse Evropa perëndimore kishte lidhje me Perandorinë Bizantine, ajo transportonte më shumë nga arabët se sa nga bizantinët. Kur njeriu informohet për shkallën e gjerë të eksperimentimeve arabe, mendimit dhe shkrimit arab, ai e kupton se pa arabët, shkenca dhe filozofia evropiane nuk do të ishin zhvilluar në atë kohë që u zhvilluan”.14
Evropa sot
Islami nuk njihet zyrtarisht nga Evropa.
Sot, në fillim të mijëvjeçarit të ri është më e rëndësishme se kurrë më parë, t’i kujtojmë vetes tonë partneritetin pozitiv historik mes Islamit dhe Evropës.
Sot në Evropën perëndimore jetojnë 10 milionë myslimanë. Vitet 1990` treguan një rritje dramatike të numrit të myslimanëve, që u bënë “të dukshëm”.
Organizatat myslimane po përhapen shumë shpejt. Gjithashtu ka edhe një rritje të madhe të numrit të xhamive. Është interesante të vërejmë, se ka një rrjedhje të qëndrueshme të atyre, që po pranojnë Islamin.
Islami është bërë një çështje e debatit të nxehtë: Cila do të jetë e ardhmja e këtyre myslimanëve në Evropë? A janë ata në kolonën e pestë (mbrojtës dhe ndihmues të armiqve të vendit ku jetojnë)?
A janë ata një burim fundamentalizmi në një Evropë tolerante? A përbëjnë ata një kërcënim, që duhet të pengohet dhe të asimilohet, para se ta rrezikojnë stabilitetin e Evropës? Fatmirësisht jo të gjitha pjesët e Evropës mundohen nga pyetje të tilla.
Megjithatë është e vërtetë, se mbizotëron një shkallë e lartë mosbesimi në lidhje me Tjetrin, nga ana e disa myslimanëve dhe nga ana e disa elementëve të caktuar brenda Evropës.
Franços Leotard, në postin e ministrit të Mbrojtjes, deklaroi: “Fundamentalizmi islamik është sot po aq i rrezikshëm sa ka qenë nazizmi”.15 Edhe pse pjesa më e madhe e teorive të Huntingtonit janë hedhur poshtë, vazhdojnë të kenë ndjekësit e tyre të përkushtuar.
Në gjithë Evropën duket se Islamofobia po rritet.16 Në një nivel më të përgjithshëm, ish kryetari i Partisë Konservatore të Mbretërisë së Bashkuar Lord Tebbit, pikëpamjet e të cilit për kriketin njihen17, deklaroi:
“Nuk mund të kesh një ngarkesë të tërë të kulturave të ndryshme në një shoqëri; mund të kesh një kulturë për një shoqëri…Multikulturalizmi është një forcë ndarëse”.18
Edhe pse këto mendime mund të mos jenë gjithmonë të rrymës kryesore, ato kanë ndikimet e tyre të rëndësishme mbi komunitetet e pakicës. Këto mund të krijojnë mendësinë e një kohe të vështirë tek ata, që i ruajnë akoma kujtimet e trashëguara të kolonializmit.
Duke përjashtuar disa shtete, Islami nuk njihet zyrtarisht nga Evropa. Pa dyshim Islami është këtu, d.m.th është realiteti, por njohja zyrtare ka ndikimin e vet në botëkuptim, konsolidim, status e kështu me radhë.
Evropa perëndimore ka zhvilluar modele të ndryshme për ta trajtuar Islamin. Austria, Spanja dhe Belgjika e kanë njohur Islamin zyrtarisht. Suedia është e gatshme të financojë disa aktivitete për myslimanët, me kusht që ata të përfaqësohen nga organizata të një përmase të caktuar minimale.
Në Francë asnjë komunitet fetar nuk njihet zyrtarisht. Themelimi i Laicite (laicizmit) në vitin 1905 e ndalon shprehjen e fesë në jetën publike. Në bazë të kësaj u zhvilluan incidentet për shaminë.
Megjithatë është e rëndësishme të theksojmë, se presidenti francez varroset tradicionalisht në Notre Damë dhe kësula e hebrenjve tolerohet.
Gjermania akoma nuk e pranon, se është një vend emigracioni; prandaj emigrantët njihen si gastarbeiter, ose punëtorë të ftuar edhe pas tre brezash. Britania edhe pse nuk e njeh ligjërisht komunitetin mysliman, ka strehuar dhe ka pranuar larminë e pakicave të saj.
Imazhet e Islamit
Gjatë bashkëveprimit të gjatë mes Evropës dhe Islamit janë krijuar shumë imazhe negative për Islamit. Disa prej tyre janë motivuar politikisht dhe disa të tjera kanë ndodhur për shkak të ndryshimeve fetare.
Në epokën mesjetare njerëzit mendonin, se myslimanët ishin idhujtarë, të cilët adhuronin Muhamedin (paqja dhe mëshira e Allahut qofshin mbi të), ose se Muhamedi ishte magjistar ose në raste të tjera, djalli Mahound ose antikrishti.
Islami përshkruhej si fe e gënjeshtërt, si një tjetërsim i qëllimshëm i të vërtetës. Për më tepër Islami përshkruhej si fe e dhunës, që u përhap me shpatë. Myslimanët mendohej se ishin njerëz, të cilët ishin të dhënë pas dëshirave fizike dhe vetëkënaqjes; imoraliteti dhe homoseksualizmi dukej se justifikoheshin nga besimi.
Shumë prej këtyre mendimeve u trilluan, për të krijuar një aleancë me botën e krishterë për të luftuar në Kryqëzatat, për të treguar se Tjetri po jetonte në errësirë, duke justifikuar kështu nevojën për t’iu ndërruar fenë apo për t’i luftuar.19 Është me interes të theksojmë, se disa prej këtyre imazheve ekzistojnë edhe sot, si dhe ka imazhe të tjera të reja.
A përbën Islami kërcënim?
Le të mendojmë për një çast për gjendjen e Islamit në botën bashkëkohore. Myslimanët jetojnë në dy gjendje të përgjithshme: e para si pakicat në perëndim, në Kinë etj. dhe e dyta në vendet ku shumica është myslimane.
Po të marrim rastin e parë, do të duhej një shtrirje e gjerë e imagjinatës për t’i përshkruar këto pakica si kërcënim për Evropën ose perëndimin. Këto komunitete janë të frikësuara nga mjedisi ku jetojnë.
Është e mundur, që vlerat kulturore dhe fetare, normat etike të të shpërngulurve të shkatërrohen në brezin e dytë apo të tretë. Këto komunitete po mundohet të mbrohen dhe nuk përbëjnë ndonjë kërcënim ndaj rendit të shpallur në vendin ku ata jetojnë.
Duke parë botën myslimane, politikat e pushtetit janë shumë të ndryshme. Ka 56 shtete myslimane, por shumicave e myslimanëve kanë rezerva të mëdha për sa i përket “islamizmit” të këtyre shteteve.
Pjesa më e madhe e këtyre shteteve janë në kategorinë e vendeve në zhvillim ose quhen Bota e Tretë; ata janë mbytur në borxhe ndaj Fondit Monetar Ndërkombëtar, Bankës Botërore dhe vendeve të zhvilluara.
Përsa i përket teknologjisë, ata po mundohen të arrijnë botën perëndimore. Ndikimi i medias perëndimore dhe procesi i globalizimit dominojnë mbi ta.
Disa vende kanë minerale dhe burime të naftës, por marrëdhëniet mbizotëruese politike janë të tilla, që zakonisht është shumë e vështirë t’i përdorësh në ndonjë mënyrë kundër interesave perëndimore. Lufta e Gjirit Persik e dëshmon këtë.
Ne mund ta konsiderojmë këtë situatë nga një perspektivë tjetër dhe të shohim, se shteti i Izraelit ekziston mes shteteve myslimane, asnjëra prej tyre nuk e pëlqen praninë e tij atje, por asnjëra prej shteteve nuk është aq e fuqishme dhe e pavarur për ta ndryshuar gjendjen.
Ngjarjet që ndodhën në Bosnje, duket se kanë pasur një ndikim të thellë emocional tek myslimanët në të gjithë botën, por komuniteti mysliman ndërkombëtar nuk ishte i aftë të kishte një ndikim serioz politik.
Në fakt ndihma e vetme që mund të ofronte, ishte mbledhja e parave për organizatat bamirëse. Atëherë si mund të përbëjë kërcënim një komunitet i tillë ndërkombëtar ndaj fuqisë së vendosur të perëndimit?
Myslimanët sot në Evropë
Myslimanët në Evropë kanë kaluar të paktën tre valë të mëdha të vetëdijes.
Komuniteti mysliman, që është një komunitet i ri (në Mbretërinë e Bashkuar 75% e komunitetit mysliman është nën 35 vjeç20, ka problemet e veta. Një numër i madh i të rinjve përballen me një krizë identiteti, të ndarë mes kulturës së prindërve të tyre dhe asaj të mjedisit.
Në këtë kontekst duhet të vendoset rigjallërimi islam. Myslimanët në Evropë kanë kaluar të paktën tre valë të mëdha të vetëdijes.
Së pari, në fund të viteve 1970` revolucioni iranian pati një ndikim të madh në botën myslimane, madje dhe tek myslimanët që jetonin në Evropë, pavarësisht nga qëndrimi i tyre kundrejt Revolucionit Iranian; kjo ishte një shenjë se Islami po ngrihej.
Së dyti, “Satanic Verses” të Selman Rushdi në vitin 1989 i bëri shumë myslimanë në Shtetet e Bashkuara, veçanërisht të rinjtë të meditonin për veten e tyre dhe rolin e tyre në shoqëri, e cila dukej se e nënvlerësonte besimin dhe të drejtat e tyre. Çështja e hixhabit ose e mbulesës pati një ndikim të ngjashëm në vendet e tjera evropiane.
Së treti, lufta e Gjirit Persik, Bosnja dhe ngjarjet e tjera të fundit politike kanë ngjallur një lëvizje të madhe brenda komunitetit mysliman. Kur Iraku iu kundërvu Iranit, shihej si e arsyeshme që Sadam Huseini të armatosej; por kur ai pushtoi Kuvajtin, ai duhej ndaluar. Megjithatë serbët u lejuan t’i vrasin boshnjakët.
Zgjedhjet legjitime në Algjeri u anuluan në emër të mbrojtjes së demokracisë, ndërsa ushtria turke ndërhyri me arrogancë në procesin demokratik dhe u lejua t’i mbajë peng politikanët e vendit.
Kur Shtetet e Bashkuara mbrojtën afganët kundër Rusisë, ata u quajtën luftëtarë të lirisë; por kur palestinezët luftojnë për pavarësi, ata quhen terroristë. Imazhi i Islamit është akoma imazh i dhunës dhe terrorit, që burojnë nga xhihadi edhe pse ndoshta të gjitha aktet e xhihadit këta 100 vitet e fundit kanë qenë beteja mbrojtjeje për liri dhe vetëvendosje.
Kur shpërthen një bombë në Kajro, duket shumë e arsyeshme që një gazetar në Bradford të ndalojë një të ri mysliman në rrugë dhe ta pyesë për mendimin e tij ose të saj lidhur me këtë çështje, por asnjë nuk mendon të pyesë një kopt në Egjipt për konfliktin në Irlandën e Veriut.
Si rregull, kjo ka krijuar zhgënjim dhe ka kontribuar për një ndjenjë fyerjeje dhe refuzimi. Disa elemente të rilindjes islame kanë prekur këto tendenca të refuzimit dhe zemërimit dhe kanë dhënë një rrugëdalje, duke dënuar zhurmshëm perëndimin dhe të gjitha gjërat, që janë perëndimore.
Megjithatë rilindja islame nuk është një reagim negativ; por është kryesisht një udhëtim i zbulimit të vetvetes dhe në fakt një numri në rritje të rinjsh, u mundëson të zbulojnë një alternativë tjetër nga kultura prindërore – një kulturë islamo-evropiane.
Kjo ndodh nga një proces i shpërndarjes së bagazhit kulturor të Islamit aziatik ose arab, për t’u kthyer tek parimet bazë dhe themelore dhe për t’i zbatuar ato në një kontekst evropian.
Ky proces mund të jetë vetëm i shëndetshëm për Evropën, sepse krijon njerëz, të cilët kanë besim tek identiteti i tyre: ata janë myslimanë evropianë. Ata duan të kontribuojnë për të ardhmen e tij, për të ndërtuar një Evropë më të mirë për veten dhe për fëmijët e tyre. Khurshid Ahmed ka thënë: “Do të ishte tragjedi, po të bëheshim të burgosur të së kaluarës”.21
Ashtu si myslimanët deklarojnë, se Islami nuk është monolit, ata duhet të kuptojnë, se as Evropa nuk është monolite.
Ka shumë njerëz në Evropë, të cilët janë të përgatitur t’i shikojnë objektivisht në mos me dhembshuri problemet, me të cilat përballen myslimanët. Për më tepër është e rëndësishme të theksojmë, se përpjekjet e lëvizjeve islame nuk janë kundër perëndimit apo Evropës; ato janë një proces i komunitetit dhe vetëzhvillimit ashtu siç ka thënë Hasan Turabi: “Perëndimi nuk është preokupimi ynë.
Ne jemi të interesuar për rigjenerimin konstruktiv të shoqërive tonë, duke vënë në lëvizje shpirtrat dhe mendjet tona, jo duke luftuar “Shejtanët e mëdhenj”. Duke përjashtuar rastin kur një linjë veprimi drejtohet kundër Islamit, perëndimi nuk është armik për ne”.22
Kontakti me Evropën u ka mundësuar myslimanëve të mësojnë shumë: në fakt ndërsa krenohemi se evropianët kanë mësuar nga krijimtaria Andalusiane, duhet të tregojmë mirënjohje për myslimanët. që studiojnë tani në universitetin e Oksfordit, Kembrixhit dhe të Londrës.
Shumë prej lëvizjeve të besimtarëve në ringjallje kanë përvetësuar ide23, metoda madje dhe struktura nga modelet evropiane. Takimet me Evropën moderne i kanë nxitur myslimanët. të angazhohen në debate të brendshme për çështje të ndryshme si për demokracinë, pluralizmin, rolin dhe statusin e gruas, konceptet e darul-harb etj.
Faktikisht gjithë botëkuptimi i myslimanëve po pëson ndryshime. Në vitin 1992, gjatë një seminari fikhu në Francë për temën “Myslimanët në Perëndim”, një grup dijetarësh myslimanë diskutuan disa prej këtyre ideve.
Njëri prej kundërshtimeve që ata ngritën për konceptet e darul-harb dhe darul-Islam ishte se një karakteristikë kryesore e darul-Islam është siguria, por si mund ta quajmë botën myslimane darul-Islam, kur ka kaq shumë diktaturë dhe persekutim ndaj dijetarëve dhe aktivistëve myslimanë?
Në mënyrë të ngjashme si mund ta quajmë perëndimin darul-harb, kur këta myslimanë shpesh duhet të largohen nga vendet e tyre dhe të kërkojnë azil politik në perëndim?24
E ardhmja
Rruga për të mësuar ta pranojmë njëri-tjetrin dhe si rrjedhim të jemi të aftë të jetojmë me njëri-tjetrin mund të mos jetë e lehtë; në të vërtetë ky është një proces delikat, por nuk ka alternativë tjetër.
Do të duhet kohë, sepse imazhet negative janë krijuar përgjatë shekujve dhe nuk do të zëvendësohen brenda natës. Faktikisht, në mënyrë që Evropa dhe Islami ta kuptojnë njëri-tjetrin, duhet ta kuptojnë veten e tyre më mirë25, sepse nocionet e unit dhe të tjetrit shfaqin një ndikim reciprok.
Unë mendoj se përgjegjësia më e madhe gjendet në duart e shumicës, komunitetit mikpritës, Evropës. Pakicat mund të trajtohen në dy mënyra të ndryshme:
1- Larmia kulturore mund të përshtatet, madje dhe të festohet, gjë që do ta bënte pakicën të ndihej e mirëpritur dhe e gatshme të angazhohet në shoqëri; ose
2- Larmia mund të druhet dhe të eliminohet me anë të dëbimit, shtypjes ose asimilimit të detyruar.
E para është rruga drejt pluralizmit dhe duket se është mënyra më e arsyeshme. Çdo përpjekje për të eliminuar identitetin mysliman, do të shkaktojë vetëm më shumë probleme.
Për ta kuptuar këtë, mund të shikojmë ndryshimet mes myslimanëve në Francë dhe në Mbretërinë e Bashkuar, për të parë ndikimin e modeleve të ndryshme që praktikohen.
Historia franceze dhe algjeriane vazhdon të jetë një pengesë e madhe, por Laicite francez dhe nocionet e uniteti kulturor vendosin një përgjegjësi të madhe mbi komunitetin mysliman.
Ideja është, të shmangen getot dhe zonat e përjashtimit, megjithatë rezultati është një komunitet, që ndihet vazhdimisht i kërcënuar dhe i paduruar, për aq sa është në përgjithësi i paaftë për të menduar për veten si francez.
Sot myslimanët mund të përfaqësojnë një kulturë të ndryshme, por duhet të kujtojmë, se kulturat janë rezultat i proceseve eklektike; kulturat nuk janë asnjëherë të pandryshueshme.
A nuk ka qenë krishterimi dikur një fenomen lindor? Por me kalimin e kohës u ngulit në shoqërinë perëndimore. Përzierja e erëzave, qebapi, pica dhe burgerat (hamburgeri, sanduiçi) tani janë elemente të vendosura të kulturës britanike, prapëseprapë ato fillimisht nuk ishin britanike.
Shoqëritë myslimane kanë qenë tradicionalisht pluraliste.26 Teologjia myslimane i kujton njerëzimit, se larmia është një faktor pozitiv dhe natyral në jetë, ku njerëzit mund të bashkohen për të mësuar për njëri-tjetrin.
“O ju njerëz, vërtet Ne ju krijuam juve prej një mashkulli dhe një femre, ju bëmë popuj e fise që të njiheni ndërmjet vete, e s’ka dyshim se te Allahu më i ndershmi ndër ju është ai që më tepër është ruajtur (nga të këqijat) (El-Huxhurat 49:13)
“Sikur të donte All-llahu, do t’ju bënte një popull (në fe e sheriat)(El-Maideh 5:48)
Pluralizmi krijon një rrugë për të ardhmen e Evropës që të jetë e fortë, e qëndrueshme dhe paqësore. Myslimanët duhet të bashkohen me njerëzit e tjerë, pavarësisht nga besimi dhe të punojnë së bashku për të mirën e përbashkët, ashtu si Muhamedi (paqja dhe mëshira e Allahut qofshin mbi të) hyri në hilf al-fudul.
27 Alternativa për në pluralizëm do të ishte përshpejtimi dhe përgatitja për një lloj përplasjeje qytetërimesh ose eliminimi i njëra-tjetrës dhe kjo do të ishte një goditje e tmerrshme për Evropën dhe Islamin. Do të ishte shumë e trishtueshme, nëse mundësitë do të humbeshin.
Referencat
[1] Në këtë diskutim me Evropë nënkuptoj Evropën perëndimore, sepse prania e Islamit në Evropën lindore dhe perëndimore është e ndryshme.
[2] Watt, W. M. and Chachia, P. A History of Islamic Spain, Edinburgh University Press, 1977, faqe 5.
[3] Dihja bin Khalifa (vd. 670 era jonë), ishte shok i profeti (a.s), i cili shkonte nëpër misione diplomatike.
[4] Herakliu (575-641 era jonë) ishte perandori bizantin nga viti 610 deri sa vdiq.
[5] Ibn Hisham, The Life of Muhammad, e përkthyer nga Guillaume, Oxford University Press, 1987, faqe 653-654.
[6] Muavijeh ibn Ebu Sufjan ishte kalifi i pestë (660-680 era jonë), pas Ali ibn ebi Talib, dhe i pari prej kalifëve emevitë.
[7] Ahmad, A. A History of Islamic Sicily, Edinburgh University Press, 1975, p. 2.
[8] Vali El-Din `Abdur-Rahman ibn Muhamed, ose siç njihej Ibn Haldun, ishte historian, sociolog dhe filozof (1332-82 era jonë).
[9] Ebu Bekr Muhamed ibn Zekerija El-Razi, i cili njihet në perëndim si Rhazes, ishte mjek, alkimist dhe filozof (854-925 era jonë).
[10] Ebu `Ali El-Husejn ibn `Abdullah ibn Sina, i cili njihet në perëndim si Avicenna, ishte filozof (980-1037 era jonë).
[11] Ebu Xhafer Muhamed ibn Musa El-Khuëarizmi, nismëtari i algjebrës ishte matemacien, astronom dhe gjeograf (rreth viteve 800-847 era jonë).
[12] Wallbank, T. W. and Taylor, A. M. et al, Civilisation Past & Present, HarperCollins, 1987, faqe. 169-172.
[13] Nielsen, J. S. “Islam and Europe”, material i prezantuar në Fondacionin Islamik, Leicestershire, Mbretëri e Bashkuar, tetor 1997.
[14] Watt, W. M. The Influence of Islam on Medieval Europe, Edinburgh University Press, 1972, faqe. 29-43.
[15] Agence France Press, 15 gusht, 1994.
[16] Islamofobia: A Challenge for Us All, The Runnymede Trust, 1997.
[17] Eksperimenti i tij me kriketin që njihet dhe si “eksperimenti i Tebbit” ishte kur ai sugjeroi, se njerëzit nga pakicat etnike në Britani nuk duhet të konsiderohen me të vërtetë britanike, derisa të mbështesin skuadrën angleze të kriketit kundër skuadrës së vendit të lindjes së tyre ose të lindjes së gjyshërve të tyre.
[18] The Independent, 8 tetor, 1997.
[19] Watt, W. M. The Influence of Islam on Medieval Europe, vepër e cituar, faqe. 72-84.
[20] Church, J. (ed), Social Trends, Vol 27, HMSO, Londër, 1997, p. 31.
[21] Ahmad, K. “Islam and the Ëest: Confrontation or Cooperation,” The Muslim World, Vol. 85, No. 1-2, 1995, faqe 80.
[22] Hasan Turabi, “The Islamic Awakening’s Second Wave,” New Perspectives Quarterly, No. 9, 1992, faqe 55.
[23] Nielsen, J. S. “Islam and Europe”, vepër e cituar
[24] Muslims in the West : seminar për fikhun në Francë, korrik 1992. i përmbledhur dhe i përkthyer nga Dr. Sejid Darsh.
[25] Ballard, R. “Islam and the Construction of Europe”, faqe 15-50, in Muslims in the Margin, Shadid, w. and Koningsveld, P. (eds), Pharos, 1996.
[26] Taylor, J. B. Thinking About Islam, Lutterworth Educational Press, 1971, faqe 43.
[27] Lings, M. Muhammad : His Life Based on the Earliest Sources, Unëin, 1988, faqe 31-32. Hilf al-fudul ishte një pakt, ku ishte përfshirë Muhamedi (a.s), në një kohë të hershme, për drejtësi dhe për të drejtat e njeriut.Nga Dilver Husein/MESAZHI/
