Fuqitë e Mëdha europiane, që kishin zbatuar idenë e kombësisë për formimin e shteteve ballkanike, e lanë mënjanë atë parim kur ishte fjala për shqiptarët. Shteti shqiptar, si identitet politik i formuar prej tyre, nuk përfshiu brenda kufijve të tij tërë sipërfaqen dhe popullsinë e cila kishte një gjuhë dhe një histori. Rilindësit e projektuan njësinë politike unike në tërë hapësirën etnike, ndërsa organizimin shtetëror në formën e republikës, ku një e treta e përfaqësuesve në parlament do të ndryshoheshin çdo legjislaturë dhe në fund të tre legjislaturave, do të kishte gjithnjë një parlament me përfaqësues të rinj.
Xhafer SADIKU, Tiranë
Rënia e regjimit komunist dhe ndryshimet gjeopolitike në rajon pas viteve të ’90-ta të shek. XX, sollën ndryshime në konceptet e kauzat shqiptare, jo vetëm në Shqipëri, por edhe brenda faktorit shqiptar në hapësirën etnike ku banojnë shqiptarët. Që në fillim duhet theksuar se aspirata e shqiptarëve konvergjonte në bashkimin kombëtar, një kauzë që duhet të ndreqte një padrejtësi të Fuqive të Mëdha kur caktuan kufijtë e cunguar të shtetit shqiptar. Me kalimin e viteve, zhvillimet politike në Ballkan dhe roli i Fuqive të Mëdha e zbehën kauzën e bashkimit kombëtar dhe i shtuan divergjencat brenda shqiptare.
Për ta identifikuar problematikën, faktorët dhe aktorët që ndikojnë në konvergjimin ose divergjencat brendashqiptare, po hedhim një vështrim mbi çështjet me karakter identitar që ndikojnë në proceset integruese brendashqiptare. Problematike për shqiptarët janë raporti me veten e me të tjerët, niveli arsimor dhe qëndrimi ndaj botës, si dhe ndaj fesë dhe besimeve fetare, por edhe braktisja e atdheut.
Identiteti kombëtar dhe procesi i evoluimit
Në studime të ndryshme është krijuar teza se “kombet u formuan gjatë dhe pas Revolucionit Francez (1789-1793)” dhe se “arsyet kryesore që ndikuan ishte industrializimi, i cili nxiti zhvillimin shoqëror dhe arsimimin”. Në të vërtetë, një pohim i tillë është i debatueshëm, pasi formimi i kombeve është proces i gjatë historik. Identiteti kombëtar ka qenë i spikatur tek popujt e ndryshëm, mbështetur në dallimet gjuhësore, madje ishte ndryshimi i gjuhëve greke dhe latine që solli edhe ndarjen e Kishës. Formimi i shteteve kombe përmban dimensione të tjera dhe ende nuk është mbyllur, por që duhet vënë në dukje se në Europë arriti sukses me bashkimin e Italisë dhe Gjermanisë, në gjysmën e dytë të shekullit XIX.
Teza e shkollës marksiste, që dominon studimet zyrtare se shkak për vonesën e shqiptarëve ka qenë pushtimi shumë i gjatë, nuk i qëndron kritikës. Nuk i qëndron se edhe popuj të tjerë, madje fqinjë me shqiptarët, kanë qenë nën të njëjtin pushtim dhe për një periudhë jo të vogël. Ata ishin dhe mbetën përpara shqiptarëve në proceset identitare dhe tash integruese europiane, sepse punuan më shumë dhe kësisoj patën vetëdije më të lartë se të elitës politike dhe kulturore të shqiptarëve.
Gjuha shqipe e përcaktonte identitetin e kombëtar, të dallueshëm nga popujt e tjerë, e sidomos nga fqinjët. Sami Frashëri vinte në dukje se deri atëherë “Shqiptarët nuk janë menduar kurrë të goditin një palë shkronja për të shkruar gjuhën e tyre; edhe shqipja kish mbetur gjer në kohën tonë gjuhë e pashkruar”. “Detyra na ra neve të merremi vesh si ta shkruajmë gjuhën.”, – shkruante më 1897 Faik Konica.
Çështjet identitare nuk janë kategori të pandryshuara. Gjuha, tradita dhe kultura ndryshojnë krahas zhvillimit kulturor, shoqëror dhe qytetërues. Elementi thelbësor i identitetit kombëtar të shqiptarëve është gjuha shqipe. Rreth këtij elementi është formuar dhe bashkohet kombi shqiptar. Gjatë shekujve, shqiptarët e ruajtën gjuhën, përkatësisht identitetin kombëtar. Por, sipas Sami Frashërit, kjo kishte ndodhur nga kushtet e jetesës së izoluar dhe “të rrojturit si të egër nëpër malet u ka ruajtur e shpëtuar shqiptarëve gjuhën e kombësinë”.
Gjatë çerekut të fundit të shekullit XIX, gjuha shqipe filloi të kultivohej, asaj periudhe i përket krijimi i alfabetit shqip, hapja e shkollave shqipe, botimi i gazetave dhe librave në gjuhën shqipe. Në gazetën “Albania”, që e botonte Faik Konica, lexojmë se ishte qeveria osmane që i nxiti shqiptarët të kishin alfabetin për të shkruar gjuhën e tyre. Në numrin 6 të vitit 1906, revista shkruante se në Stamboll ishin mbledhur, me urdhër të qeverisë turke, ca nëpunës shqiptarë për të marrë masa për mësimin e gjuhës shqipe. Gazeta në fjalë e konsideronte ngjarja më e mirë për të zgjuar kombin shqiptar. Rreth gjuhës së shkruar është formuar edhe identiteti kulturor i kombit shqiptar.
Elita politike dhe kulturore shqiptare gjatë Perandorisë Osmane ishte e integruar në kryeqytetin e perandorisë dhe kryente funksione të larta në administratë. Duke e deklaruar identitetin e saj shqiptar, ajo nuk jetonte në robëri, siç thoshin ata pas shpalljes së pavarësisë, por në liri dhe nuk e pengonin të kryente shërbime për atdheun, të paktën në fushën e kulturës. Ismail Qemali, Vaso Pasha, Sami Frashëri, Naim Frashëri, Hoxha Tahsin, por edhe më të rinjtë, si Mehdi Frashëri, Mustafa Kruja etj, ishin zyrtarë të lartë të Perandorisë Osmane dhe jetonin e krijonin shqip në kryeqendrën e saj.
Identiteti politik dhe ndikimi i tij në çështjet identitare
Identiteti kombëtar dhe elementët themelorë që e përbëjnë një komb, të tillë si gjuha – etnia – historia – territori – feja dhe kultura morën zhvillim të dukshëm gjatë viteve të Mbretërisë Shqiptare. Shteti shqiptar, si identitet politik, i kultivoi këto elementë në përputhje me parimet kushtetuese dhe legjislacionin civil, penal dhe procedural (1928) që ishin ndër më të përparuarit në Europë. Barazia sociale u shpall si detyrë e shtetit që, duke respektuar dhe mbrojtur veçoritë karakteristike të zonave dhe krahinave të vendit, garantonte jetën, nderin dhe pasurinë e qytetarëve.
Fuqitë e Mëdha, që i caktuan kufijtë e Shqipërisë më shumë se një shekull më parë, lanë jashtë shtetit shqiptar një pjesë të madhe të tokave dhe popullsisë shqiptare të cilat përgjatë shekullit të njëzetë do të përballeshin me probleme të ekzistencës së identitetit dhe çështjeve të tjera që përbëjnë identitetin kombëtar.
Në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare nën ish Jugosllavi, gjuha shqipe, kultura, zakonet dhe traditat shqiptare, si dhe besimi fetar i shqiptarëve, i ndryshëm nga ai sllav, ndikuan që të mbijetojë dhe të kultivohet identiteti shqiptar me përbërësit e tij.
Ndryshe ndodhi me popullsinë shqiptare në Shqipërinë e Poshtme, që kishte besimin fetar të njëjtë me popullsinë e shtetit ku ishte pakicë. Presioni kulturor, mungesa e arsimit në gjuhën amtare dhe ritet fetare të njëjta bënë që të mos e ruante dot identitetin kombëtar dhe u shkombëtarizua.
Shteti, si identitet, politik luan rol të rëndësishëm në forcimin e identitetit kombëtar. Që nga Kongresi Arsimor i Lushnjës dhe deri në 1944, arsimi pati karakter kombëtar duke edukuar brezat e rinj me dashurinë për atdhenë, për kulturën, zakonet dhe traditat e popullit.
Dy dialektet e shqipes, si pasuri e madhe e ruajtur në breza, e zhvilluan kulturën shqiptare dhe në vitet e ’30-ta të shek. XX u krijuan vepra të rëndësishme letrare dhe publicistike. U pasurua thesari kulturor dhe shpirtëror i shqiptarëve, u mblodhën visaret e kombit, ku njeriu shqiptar shprehte ndjenjat, dëshirat dhe hidhërimet nëpërmjet këngëve lirike, epike dhe vajeve.
Feja, si element jo konfliktual i identitetit
Shqiptarët, nga viti 168 para erës së re dhe deri më 1912, kanë qenë të përfshirë në tre perandori: Perandoria Romake, Perandoria Bizantine dhe Perandoria Osmane. Duke qenë perandori shumëkombëshe, baza e tyre nuk ishte kombi, por feja dhe politika. Kështu, baza e Perandorisë Romake deri në vitin 313, kur u shpall Edikti i Kostandinit, ishte paganizmi. Pas vitit 313, baza e saj u bë Krishterimi, i cili ishte fe zyrtare dhe e vetme edhe e Perandorisë Bizantine. Fetë e tjera nuk lejoheshin, madje luftoheshin. Perandoria Osmane bazohej në besimin islam, por nuk ndaloi as Krishterimin dhe as Judaizmin, madje e organizoi shoqërinë mbi bazën e sistemit të mileteve, ndërsa Kishës Ortodokse i njohu privilegje të mëdha.
Panorama religjioze e shqiptarëve nuk e kishte zbehur identitetin kombëtar. Myslimanë e të krishterë e ruajtën gjuhën shqipe, ndjenjën e atdhedashurisë, traditat dhe zakonet e njëjta. Besimet fetare ishin baza e edukimit të shoqërisë me vlerat morale.
Paragjykimi i Fuqive të Mëdha europiane, për shqiptarët myslimanë, duke i quajtur ata turq, kur vetë Perandoria Osmane dhe turqit i quanin arnautë (shqiptarë), u solli dëme të mëdha shqiptarëve. Të njëjtat fuqi që kishin firmosur Traktatin e Berlinit më 1878 dhe kishin caktuar kufijtë e veriut e jugut të Shqipërisë në kuadër të Perandorisë Osmane, nuk e respektuan vendimin e tyre më 1913, në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, por i copëtuan tokat shqiptare.
Islamizmi në Shqipëri, nga pikëpamja e autoritetit shpirtëror, prezantonte një shkallë të lartë uniteti, ndërsa nga pikëpamja politiko-religjioze, ishte për besimtarët një mjet i fuqishëm harmonie dhe bashkimi. Besimi islam, që e ushtronte shumica e popullsisë shqiptare në Kosovë dhe viset e tjera shqiptare në Jugosllavi, luajti rol vendimtar në ruajtjen e shqiptarëve nga asimilimi dhe i rezistoi sllavizmit.
Islamizmi e kishte luajtur këtë rol edhe në popullsinë shqiptare në Greqi, duke i ruajtur shqiptarët nga helenizmi. Atje ku myslimanët ishin pakicë, shumica e të krishterëve shqiptarë e humbën gjuhën. Vetëm në viset ku një pjesë e madhe e popullit kishin pranuar fenë islame, gjuha shqipe mbeti si kishte qenë gjatë shekujve.
Elita politike dhe kulturore shqiptare, shumica e së cilës ishte myslimane dhe e integruar në elitën e Perandorisë Osmane, luajti rolin kryesor në shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë që ishte akti më domethënës që tregonte vetëdijen e lartë kombëtare. Në qytetet ku u deklarua pavarësia e Shqipërisë, para se të shpallej në Vlorë, në komisionet përkatëse të përfaqësimit bënin pjesë një numër i konsiderueshëm hoxhallarësh dhe priftërinjsh.
Nga identiteti kombëtar tek identiteti ideologjik
Fuqitë e Mëdha europiane, që kishin zbatuar idenë e kombësisë për formimin e shteteve ballkanike, e lanë mënjanë atë parim kur ishte fjala për shqiptarët. Shteti, shqiptar si identitet politik i formuar prej tyre, nuk përfshiu brenda kufijve të tij tërë sipërfaqen dhe popullsinë e cila kishte një gjuhë dhe një histori. Rilindësit e projektuan njësinë politike unike në tërë hapësirën etnike, ndërsa organizimin shtetëror në formën e republikës, ku një e treta e përfaqësuesve në parlament do të ndryshoheshin çdo legjislaturë dhe në fund të tre legjislaturave, do të kishte gjithnjë një parlament me përfaqësues të rinj. Fuqitë zbatuan një model hibrid dhe pasojat u dukën shpejt ndërsa kriza vazhdoi për vite me radhë.
Pas vitit 1925 shteti shqiptar do të funksiononte normalisht. Kushtetuta dhe legjislacioni civil, penal dhe procedural (1928) ishin ndër më të përparuarit në Europë. Barazia sociale u shpall si detyrë e shtetit që, duke respektuar dhe mbrojtur veçoritë karakteristike të zonave dhe krahinave të vendit, garantonte jetën, nderin dhe pasurinë e qytetarëve.
Brenda një periudhe te shkurtër, shteti shqiptar u bë funksional, pasi u mbështet në parimet konstitucionale dhe jo mbi vullnetin e sundimtarëve. Legjislacioni dhe reformat iz dhanë profilin e një shteti serioz. Arsimi dhe kultura kultivuan ndjeshmërinë humane dhe vlerat kombëtare, duke forcuar në këtë mënyrë identitetin e shoqërisë shqiptare në tërë përbërësit e tij.
Me marrjen e pushtetit nga komunistët, ata nuk kishin burime të mjaftueshme për të mbajtur pushtetin dhe për këtë qëllim punuan për të ndryshuar zakonet dhe traditat. Partia e Punës së Shqipërisë i studioi traditat dhe zakonet në tërë krahinat e vendit dhe mori masa për t’i ndryshuar me të reja, kjo në funksion të pushtetit të saj.
Konceptet marksiste mbi ndarjen klasore të shoqërisë e formuan identitetin kolektiv ideologjik të shoqërisë së re, nëpërmjet të asaj që Partia e Punës së Shqipërisë e quante “njeriu i ri”.
Historia dhe traditat janë element të rëndësishëm të identitetit kombëtar, Për të formuar identitetin ideologjik, Partia e Punës së Shqipërisë e shkroi historinë e popullit shqiptar sipas konceptit marksist patriot – tradhtar dhe i mirë – i keq.
Zhvillimi i luftës së klasave në një shoqëri pa klasa, çfarë ishte shoqëria shqiptare nën sundimin komunist, e ndau popullin duke e goditur një pjesë të tij, përkatësisht elitën politike, kulturore, fetare dhe parinë lokale, që kanë qenë historikisht mbartëse të vlerave identitare kombëtare.
Arsimi mori frymë marksiste-leniniste, ndërsa tekstet e shkollave u ndryshuan. Besimet fetare u ndaluan, ndërsa feja u nxor jashtë ligjit, madje u shpall sikur e kishte sjellë pushtuesi. Për ta bërë të besueshme dhe efektive luftën kundër fesë, kreu i regjimit u imponoi shqiptarëve të besonin fjalët e tij sikur fenë myslimane e kishte sjellë pushtuesi osman, besimin ortodoks pushtuesi grek ndërsa katolicizmin pushtuesit italianë dhe austriakë.
Ky proces do të përfundonte më 1967, kur dhe u deklarua se ishte ndërtuar baza ekonomike e socializmit dhe po krijohej njeriu i ri. Këngët popullore të traditës në shumicën e tyre u ndaluan, traditat u zbehën, ndërsa veshjet popullore u zëvendësuan me të reja. Krijimtaria folklorike përfshinte mijëra këngë dhe valle popullore që i këndoheshin Partisë dhe diktatorit dhe, bashkë me letërsinë dhe artet e kinematografinë, krijuan identitetin e ri kulturor. Partia e Punës së Shqipërisë e quante suksesin më të madh të saj formimin e “njeriut të ri”, ndërsa të tjerët, që ajo i kishte listuar si kundërshtarë të saj, ishin regjistruar si kontingjente nga mund të dilnin armiqtë e saj. Gjatë sundimit komunist u formua një kulturë e re, ajo socialiste, e importuar nga vendet e ish kampit socialist.
Partia e Punës së Shqipërisë vetidentifikohej me atdheun dhe kush shprehte rezerva për këtë, trajtohej si armik dhe dënohej. Ishte krijuar kështu një identitet ideologjik.
Sfidat dhe kauzat e reja
Shqiptari i sotëm nuk është në vijën e projeksionit të rilindësve për shkak të ndryshimeve të mëdha që ndodhën në hapësirën etnike shqiptare dhe që nuk vareshin nga shqiptarët. Sfidat e shoqërisë shqiptare, pas rënies së regjimit komunist, janë të shumta dhe vështirësitë po ashtu. Ideologjia komuniste, që kishte depërtuar në tërë shoqërinë, krijoi identitetin ideologjik, që në fakt, në një masë të madhe, po e zëvendësonte identitetin kombëtar.
Rënia e regjimit komunist dhe shpërbërja e sistemit socialist ndikoi edhe në çështje identitare. Kishte falimentuar një identitet ideologjik i vetmi në botë, me të cilin Partia e Punës së Shqipërisë mburrej – Shqipëria socialiste. Tërë elementët identitarë të saj u shpërbënë, ndërsa e vetmja kauzë e saj, ndërtimi i shoqërisë komuniste, kishte dështuar.
Letërsia dhe arti i realizmit socialist, në shumicën e tyre, i kishin shërbyer diktaturës, për të përçarë shqiptarët dhe ishin të padobishëm për shoqërinë e re. Këngët që i kushtoheshin Partisë dhe diktatorit nuk i qëndruan kohës dhe dolën pa vlerë, ndërsa arti që i shërbeu diktaturës nuk ishte më i dobishëm për formimin e brezit të ri. Kriza në kulturë u thellua aq shumë, saqë edhe dasmat deri vonë bëheshin me këngë epike!
Çështja që shtrohet është: si do të mbushet humnera që ka krijuar regjimi komunist?! Nëse në kohët e vjetra, identiteti shqiptar dhe gjuha shqipe kishin shpëtuar falë jetës së izoluar në male, si do të vazhdonte në kushtet e reja të hapjes, modernizimit dhe integrimi?!
Shteti shqiptar, ai i Kosovës dhe i Maqedonisë së Veriut, të përfshirë nga ethet e integrimit europian, nuk po e ushtrojnë funksionin mbrojtës për popullin e tyre. Shtypja dhe padrejtësitë, pasurimi i pamerituar i një pjese të vogël dhe varfëria e shumicës së shqiptarëve, kanë sjellë braktisjen masive të atdheut. Afro gjysma e popullit shqiptar është larguar nga trojet e veta. Kjo është, pa dyshim, tragjedi kombëtare me përmasa të panjohura më parë në histori. Një pjesë e tyre, të lindur jashtë atdheut, kanë humbur gjuhën, elementin kryesor identitar. A mund të lulëzojë vendi kur po vazhdon erozioni i shqiptarëve dhe braktisja e atdheut? Për këtë duhen gjetur mjetet e nevojshme, që të ndalohet kjo fatkeqësi kombëtare, dhe kjo mund të bëhet vetëm duke pasur një shtet për të gjithë qytetarët dhe një shoqëri ku do të respektohen vlerat dhe jo hierarkia dhe do të vlerësohen krijuesit e tyre dhe jo servilët e pushtetit.
Arsimi dhe kultura duhet të dalin sa më parë nga kriza ku e zhyti regjimi komunist, por reformat nuk mund të bëhen me të njëjtën mendësi. Tekstet duhen ndryshuar, pasi ende në letërsi dhe arte vazhdon të vlerësohet hierarkia e realizmit socialist e veprat e tyre dhe të injorohen vlerat e krijuesve të tjerë të talentuar.
Historiografia vazhdon sipas metodës së shkollës marksiste, duke injoruar të vërtetat historike që, në fakt, i shërbejnë ndarjes së popullit, sipas raporteve të tyre me pushtetin. Çështjet e historisë janë çështje të identitetit kombëtar dhe duhet t’i pasqyrojnë të vërtetat. Si të tilla, janë thelbësore për një shoqëri se shërbejnë si faktor mobilizimi, bashkimi ose ndarjeje kur kombi ndodhet në raste të ngjashme.
Ne shpesh e ngushtojmë raportin me veten dhe njeri-tjetrin në njësi të vogla lokale, madje edhe për çështje thelbësore me interes të përgjithshëm kombëtar, gjë që nuk i shërben çështjes kombëtare. Qëndrimi dhe sjellja ndaj gjuhës shqipe është mbase më e rëndësishmja. Ne e unifikuam gjuhën në gjuhë letrare mbi bazën e dialektit të toskërishtes. Por, nga ana tjetër, lamë pa përfshirë në masën e duhur thesarin e dialektit gegë, që do ta pasuronte gjuhën shqipe në fushën e krijimtarisë letrare, zhvillimeve kulturore dhe harmonizimit të çështjeve identitare. Mbrojtja e gjuhës shqipe nga depërtimi i panevojshëm i fjalëve të huaja, që po e dëmtojnë, po e rrudhin dhe po e varfërojnë duhet të jetë një detyrë për njerëzit e letrave, median dhe administratën.
Fetë janë rikthyer dhe predikimet morale të tyre po i bëjnë shërbim shoqërisë. Por, ajo që quhet harmoni fetare ndodhet nën goditjet e rrymave islamofobe, që veprojnë të nxitura nga ambiente “liberale”, të cilat në emër të rrafshimit të identiteteve, në fakt e frymëzojnë përçarjen e tyre. Politikat dhe aktorët që veprojnë kundër shqiptarëve myslimanëve, në të vërtetë, cenojnë një nga tre shtyllat e identitetit fetar të shqiptarëve që janë pjesë e identitetit kombëtar. Denoncimi i islamofobisë dhe ruajtja e bashkëjetesës midis besimeve duhet të mbetet çështje themelore që i shërben forcimit të identitetit kombëtar. Vlen të përmendet këtu shprehja e Patër Anton Harapit, që është aktuale edhe sot: “Nuk jeton xhamia pa kishë, as kisha pa xhami, as njëra as tjetra pa Shqypni”.
