Në kuadër të kritikës suaj shoqërore, theksin e vendosni në institucionet të cilat janë/duhet të jenë kompetente për organizimin e komunitetit mysliman në Maqedoni.
Sipas jush, çfarë nuk shkon me këto institucione, çfarë duhet të ruhet e çfarë të ndryshohet në to?
Institucionet fetare, shpeshherë, ia mbyllin dyert besimit të drejtë, respektivisht ia ndalojnë hovin. Por, megjithatë, ne duhet ta konsiderojmë këtë çështje me konsiderata të veçanta. Nuk është e kotë se pas ndryshimeve të mëdha dhe luftërave të këtij qindvjeçari, çdo pushtet, çdo politikë, ka kërkuar që ta ketë nën kontroll institucionin e fesë. Habia më e madhe, edhe për botën komuniste, ka qenë vendimi i Jugosllavisë komuniste kur ka lejuar, respektivisht ka kërkuar, që të themelohet institucioni fetar. Për dikë ky institucion e ka luajtur rolin e vet të duhur dhe është munduar të ketë një autonomi, por për komunitetin musliman kjo nuk ka vlerë. Dokumentet e shumta arkivore dëshmojnë se udhëheqësit e këtyre komuniteteve kanë qenë nën mbikëqyrje dhe kontroll shtetëror. Ka pasur raste që disa nga bashkëpunëtorët e këtyre institucioneve të jenë me përgjegjësi të larta në shërbimet shtetërore. Siç themi ne, dihet botërisht se disa prej këtyre hoxhallarëve e kanë pasur “shpinën e fortë” në aparatin shtetëror dhe atyre nuk kanë guxuar t’u bëjnë asgjë, madje edhe u kanë shërbyer. E të mos flas për çmendurinë e tyre se si kanë qenë. Ata, disi, kanë bërë edhe gara se kush është “më i fortë”. Për shembull, në qarqet e të punësuarve të Bashkësisë Islame të Maqedonisë është ditur botërisht se Kryetari, Myftiu dhe Sekretari kanë bërë gara se kush mund t’ia nxjerrë dikujt më shpejt pasaportën. Duket qesharake, por është më tepër për të qarë. Për fat të keq, kjo hije e zymtë, plot trishtim dhe frikë, akoma ekziston mbi kokat “e zbrazëta” të teologëve të zbrazët, sepse ata vetëm i kanë ndryshuar këllëfët: asokohe në mënyrë komuniste iu nënshtruan sistemit, ndërsa sot në mënyrë demokratike i nënshtrohen politikës. Natyrisht, çdo respekt për teologët e mirë me besim dhe kulturë.
Institucioni i fesë duhet ta ketë përgjegjësinë më të madhe sipas vetë emrit dhe ta zhvillojë një teologji të gjallë, të rrethuar me disiplinat tradicionale dhe racionale, duke filluar prej interpretimit të Fjalës së Shenjtë, shkencës së Kelamit plot urtësi dhe thellësi teologjike e filozofike, e deri te prezantimi i shenjave të kohës që muslimanët t’i bëjnë ashtu siç duhet, respektivisht të mos lejojnë të jenë në shërbim jashtë Librit të Shenjtë. Ky institucion është i detyruar të merret me teologjinë kontekstuale, që të ketë një pavarësi fetare, duke i parë problemet e brendshme të kohës, respektivisht të rrethit ku jeton një besimtar, e deri te teologjia e qytetit dhe qytetërimit. Për një gjë të tillë kërkohet seriozitet dhe aftësi
intelektuale, kulturore e, sidomos, dashuri ndaj Fjalës së Zotit dhe një edukatë të veçantë në formën pejgamberiane. Por, këtë nuk kanë mundësi ta bëjnë ata që ulërijnë dhe gëzohen me kotësitë e tyre në emër të muslimanëve. Ka shumë dëshmitarë që e shohin një gjë të tillë: bashkësitë tona fetare islame janë të rrethuara me thashetheme, me hakmarrje, me nënçmime dhe ofendime, aty nuk ekziston fjalori i teologjisë, aty ekziston kabadaillëku me armë, mashtrimi dhe edepsëzllëku i vendit dhe kohës. Një pyetje e shpeshtë, që parashtrohet nga besimtarët e Zotit, është se si është e mundur të ndodhë diçka e tillë te njerëzit “e fesë”? Po, ndodhë, sepse ne “i ndihmojmë” një gjëje të tillë: dikush i lutet Zotit të mos ia marrë shpirtin kryetarit, dikush i lutet Zotit të mos ua marrë “mishin dhe qebapet” nëpër restorante, dikush i lutet Zotit që të mos e lërë pas nga çallëmi kur shëtisin në grup, por të gjithë ata e harrojnë Fjalën e Zotit në Kur’an, kur thotë: “U bënë lanet Bijtë e Israilit (lexo: bijtë e BFI-së), pse heshtën para së vërtetës”. Një numër nga këta e kuptojnë përgjegjësinë e tyre vetëm para vdekjes, sepse ngarkesa që kanë pasur nga “katundarllëku” mezi u kalon.
Institucioni i komunitetit musliman ka qenë dhe mbetet i detyruar në mënyrë institucionale si emanet i muslimanëve, siç është ruajtja dhe mbrojtja e pronave, vakëfit. Për fat të keq, ata jo vetëm që nuk e kanë mbrojtur, por e kanë lejuar me pretekstin se politika ua ka uzurpuar, ua ka vjedhur ose, siç kemi dëshirë shpesh ta themi, “shkau na i ka marrë pronat”. Në krahasim me këtë shkatërrimi i bërë nga ata është shumë më i madh seç ua ka bërë shkau. Sot muslimanët nuk e dinë se ku dhe si është duke shkuar vakëfi. Kjo është një temë shumë prekëse dhe e frikshme. Nuk e di se si do t’u përgjigjemi besimtarëve për këtë dhe si do të vdesim.
Institucioni fetar musliman është i thirrur ta mbrojë Fjalën e Zotit, por për fat të keq këtë nuk është duke e bërë. Ai shumë më tepër është duke e ngarkuar dhe zymtuar fytyrën e fesë sesa që e mbron atë nga politika e vendit, sepse politikat e fyejnë pandërprerë Islamin, përgatisin armiqësi brenda muslimanëve, përgatisin armiqësi edhe brenda një etnikumi, në këtë rast atij shqiptar, për arsye se një fe në mënyrë zyrtare “e përkrahin” dhe e “llastojnë”, kurse tjetrës pandërprerë ia thyejnë turinjtë. Shikojini se si flasin për fenë kryeministrat shqiptarë, e të mos flas për vokabularin e ministrave të vegjël! Nuk është e jona të flasim për paraqitjen e tyre të bajatshme dhe nënçmuese, sepse flasin me diktatin e të tjerëve. Një kohë u thotë Serbia “flitni kështu”, pastaj Turqia, Amerika, Kina, Rusia ose Greqia u thonë “flitni kështu” dhe ata flasin kështu. Nëse sot një shtet u thotë se nuk ekziston ky fenomen, ata në çast e harrojnë se çka kanë folur. Ndërsa komuniteti fetar hesht ndaj këtyre shablloneve politike, që janë farë sherri për ardhmërinë. Ne e patëm rastin kur një prift i quajti muslimanët shqiptarë “qej”. Çfarë ndodhi?! Asgjë! Institucioni fetar ka punë “të rëndësishme”. Paramendoni se me çfarë soji ka punë! Ai e ka për detyrim ta mbrojë Islamin nga zullumqarët e fëlliqur, që nuk dinë asgjë, nuk u intereson as dini, as imani e as namuzi, por mundohen të pyesin ose të organizojnë tubime ku, përpos ulërimës, nuk mund të mësoni asgjë.
Institucioni fetar e ka për detyrim të merret me një teologji të përkryer, e cila do t’i ndihmojë bashkëjetesës, pa marrë parasysh multikonfesionalitetin e vendit. Ai do ta krijojë teologjinë ekumenike, ku do të mundohet të përgatisë dhe të aftësojë njerëz se në ç’mënyrë ne duhet të flasim për fenë, për besimet, sepse çdo komunitet që mbyllet në vete, e krijon fjalorin e urrejtjes për tjetrin. Ne këtë e pamë si qytetarë të një shteti si Jugosllavia, kur pamë se si flitet nëpër tempujt fetarë. Kjo nuk guxon të ndodhë, sepse nëse një fe fton në urrejtje, nëse një fe
fton në katilllëk mendoj në fetë qiellore me Libra të shenjtë, ajo e ndërpret komunikimin, kontaktin me Fjalën e Zotit, ajo bëhet dexhall, “Antikrisht”. E ç’të flasim për të ardhmen, për të cilën shkencëtarët e shkencave ekzakte flasin me plot frikë dhe rrezik? Po ashtu, edhe shkencat shoqërore dëshmojnë në mënyrë bindëse se “çmenduria” është bërë pjesë e jetës sonë. Kujtoni vetëm titujt e librave të kohës si “Shkatërrimi i Perëndimit”, “Shkatërrimi i Lindjes”, “1 minutë para orës 12”, gjithë kjo vetëm me qëllim të uzurpimit dhe mbajtjes së pushtetit. Kjo na detyron që të mendojmë se si dhe çfarë teologjie do të zhvillojmë, faktikisht na detyron për zhvillimin e një teologjie të “vetëmbrojtjes”, e cila do të na mbrojë nga rreziqet e shekullit ose nga shenjat “e rrezikshme” të kohës.
Institucioni i fesë është i thirrur të mendojë se nga është duke shkuar dhe si është duke u zhvilluar teologjia muslimane, respektivisht teologjia muslimane shqiptare. Siç përmenda më sipër, por edhe në raste të tjera, hapësira jonë është e zbrazët nga emra të njohur, ngaqë ne nuk kemi të tillë në fushën e teologjisë, përpos një plejade gjatë një periudhe 20-25 vjeçare para komunizmit në Shqipëri, të cilën – për fat të keq – institucionet fetare në Maqedoni e Kosovë as që e kanë përmendur. Pas kësaj nuk kemi më. Ne e kemi mbushur hapësirën intelektuale teologjike me kotësi të tepërta, që vetëm e lodhin mendjen e besimtarit; teologjinë e kemi shndërruar në teleologji dhe anasjelltas. Teologjia muslimane ka nevojë të prezantohet dhe e ka detyrim që fenë t’ua përcjellë të tjerëve, të mos mbyllet vetëm brenda historisë dhe kombit; ajo është e detyruar që ta prezantojë Fjalën e Zotit e të mos e mbajë vetëm për një etnikum, t’u ofrojë shpëtimin atyre që janë “të humbur”, madje deri te femohuesit, sepse ky është detyrimi i fesë. Qëllimi i fesë ka qenë dhe mbetet ky. Pejgamberi a.s. është dërguar mëshirë për tërë botën. Edhe dimensioni intelektual, edhe dimensioni më i gjerë, është i mbyllur, i burgosur brenda një injorance plot zhurmë dhe bajate. Këtë nuk guxon ta shpërfillë komuniteti musliman. Evropa është e hapur dhe pret intelektualë fetarë që do të merren me fenomenet e ndryshme që janë duke u paraqitur si nga “fetarët” ashtu edhe nga “jofetarët”, e sidomos nga ata që janë duke e bërë keqpërdorimin e saj. Por, kjo nuk bëhet vetëm me çallma dhe çallëm.
Feja nuk ka ardhur t’i shërbejë politikës dhe demonëve të politikës, por ka ardhur pikërisht që të mos lejojë diçka të tillë, t’i ftojë në pendim dhe korrigjim, t‘i ftojë besimtarët të mos mashtrohen nga fjalët e mira dhe parullat e bukura që na prezantohen nga ekranet. Sa mirë ka thënë Aleksandër Solzhenicin-i: “Gjithçka që ka ndodhur dhe që është duke ndodhur (mendon në katastrofat dhe rreziqet), ka ndodhur sepse njerëzit janë duke e harruar Zotin”. Kur’ani thotë: “… ata të cilët ia kthejnë shpinën Fjalës së Zotit, do të kenë një jetë, por një jetë plot frikë, shqetësim..
