“Allahu urdhëron drejtësi, bamirësi, ndihmë të afërmve, e ndalon nga imoraliteti, nga e neveritura dhe dhuna. Ju këshillon ashtu që të merrni mësim”(1)
Lidhur me përmbajtjen e këtij ajeti, Ibni Mesudi ka thënë: “Ky është ajeti që përmblodhi në përmbajtjen e vet më së shumti udhëzime e këshilla për sjellje të mira, dhe ceku veset e shëmtuara, prej të cilave lypset larguar”. Zoti xh. sh. e njeh më së miri njeriun, sepse Ai Vetë e krijoi. E dinte se një ndër krijesat më të ndërlikuara është ai. Njeriu është i pajisur me aso fuqish të cilat e tërheqin nga e mira, po edhe me asosh që anojnë nga e keqja. Prandaj, Allahu i Lartmadhëruar nga mëshira e Tij, nuk deshi që kjo krijesë të sillet vërdallë në rruzullin tokësor e të mbetet i hutuar, por e pa të nevojshme dërgimin e pejgamberëve dhe librave të shenjtë kohë pas kohe me udhëzime dhe këshilla, me qëllim që njeriu të aktivizojë anën pozitive të tij. Njeriu, përveç të tjerash, është qenie shoqërore dhe, si i tillë, është i detyruar të jetojë në familje apo në bashkësi, që do të thotë se njeriu nga vetë natyra e tij është i krijuar të jetojë me të tjerët. Vetë jeta në bashkësi kërkon kushte e rregulla të cilat duhet t’i respektojë çdo individ, me qëllim të arritjes së harmonisë në marrëdhëniet ndërnjerëzore.
Mirëpo nuk ka bashkësi të shëndoshë, po qe se nuk ka individë të shëndoshë, sa kohë që nuk ka individë të shëndoshë pa moral. Pra, normat e moralit janë ato që dirigjojnë sjelljet e përgjithshme të njeriut në bashkësi. Bazë e normave të moralit është feja, për arsye se ato norma nuk mund të respektohen si duhet, nëse nuk burojnë nga ndonjë ligj i shenjtë, siç është Sheriati.
Tek njeriu ekzistojnë dy lloje prirjesh: të larta dhe të ulëta (shpirtërore dhe emocionale); ato të lartat duhet të zhvillohen, ndërsa të ulëtat (epshet) duhen kontrolluar-sunduar. Në grupin e emocioneve të ulëta bën pjesë emocioni i egoizmit. Ky emocion mund të kontrollohet vetëm nëpërmjet prirjes më të lartë dhe më të fortë, e cila lidhet me bindjen e vetëdijshme se njeriu i takon botës më të lartë, së cilës duhet t’i nënshtrohet gjithçka. Pa këtë bindje, njeriu do ta kishte vështirë për të respektuar ndonjë ligj a rregull, bile edhe atëherë kur ato rregulla janë kundër interesave personale të tij. Këtë e bën vetëm besimi në Krijuesin-Feja. Mu për këtë arsye, dijetari i njohur Lajbinci me plot të drejtë thotë: ”Patjetër duhet të besojmë, që të jetojmë moralisht”.
Gëte thotë: ”Epokat e zhvillimit dhe ngritjeve të fuqishme kanë qenë gjithmonë epokat e besimit të fuqishëm”.
Platoni, shumë shekuj më herët, pati thënë: ”Kush shkatërron dhe sulmon fenë, ai ka shkatërruar moralin”. Pra, morali është fundament më se i nevojshëm për jetën e çdo individi apo bashkësie, prandaj pa moral nuk mund të imagjinohet jeta e njeriut dhe e bashkësisë. Pra, morali është pjesë e pandashme e njeriut. Gjithmonë fati i njerëzve është varur nga niveli i moralit të tyre, që do të thotë se bazë dhe kusht për jetë të lumtur në këtë botë, është respektimi i normave morale. Morali është ligj i cili ia cakton njeriut detyrat që ka ndaj vetvetes dhe rrethit, qëllimi i të cilit është lumturia në këtë dhe në botën tjetër. Mu për këtë arsye, Islami – fe – dallohet nga të gjitha kulturat dhe qytetërimet e tjera të mëparshme nga fakti se theksin kryesor e vë në moralin. Prandaj morali është porosi kryesore e fesë. Muhamedi a.s., në lidhje me këtë, ka thënë:
“Vërtet jam dërguar t’i plotësoj vlerat morale (moralet e larta)”(2)
Përveç të tjerash, ndjenja për moral është e lindur në natyrën e njeriut. Kjo shihet në faktin se gjithmonë gjatë historisë ka ekzistuar një standard i përgjithshëm i sjelljeve morale, duke u vërtetuar ose mohuar nga disa. Edhe pse kjo ndjenjë ndryshon nga individi tek individi, vetëdija njerëzore përsëri ka dhënë pak a shumë gjykimin e vet të përbashkët në favor të disa kualiteteve morale si të mira, sa kohë që disa të tjera i ka quajtur si të këqija. P. sh.: Drejtësia, bamirësia, sinqeriteti, durimi, bujaria, pajtimi ndërmjet njerëzve etj., në histori kanë qenë të lavdëruara gjithmonë, po të shohim se ç’thotë Kur’ani për to:
“…Allahu urdhëron drejtësi”.
Këtu së pari përmendet drejtësia. Zoti xh. sh. është i drejtë pa dyshim dhe me drejtësi të plotë e precize krijoi dhe rregulloi gjithë ç’ka në ekzistencë. Gjithësia, bota-Toka e qielli janë mëkëmbur e përforcuar vetëm në bazë të drejtësisë së përsosur. Mirëpo objekt i drejtësisë së urdhëruar në këtë ajet, është njeriu, sepse njeriut i lypset domosdo drejtësia, që të mund të ekzistojë në bashkësi. Askush nuk është i zoti t’i kryejë vetë nevojat e veta. Për të përgatitur qoftë edhe një kafshatë të bukës, kërkohen angazhimi dhe bashkëpunimi i disa njerëzve. Drejtësia, e cila është urdhëruar në këtë ajet dhe e cila duhet të zbatohet në të gjitha fushat e jetës, pa dyshim duhet të jetë drejtësi e vërtetë, e mbështetur në baza të shëndosha e të sigurta. Sigurisht që nuk do të gjejmë rrugë tjetër, dhe as arsye, që të mendojmë për ndonjë drejtësi tjetër përveç kësaj që na mëson Kur’ani-feja. Rruga e drejtë e përshkruar në Kur’an, buron prej Zotit, prej Atij që krijoi gjithçka. Islami kërkon prej njeriut që së pari të zbatojë drejtësinë në vetë qenien e tij. Kërkon prej tij që të vërë barazi të plotë për nevojat e veta lëndore e shpirtërore. Të mos lejojë që njëra prej tyre të dominojë mbi tjetrën. Pas drejtësisë në vetë qenien e njeriut, Islami kërkon zbatimin e saj edhe në të gjitha fushat e marrëdhënieve ndërnjerëzore, ndaj të gjithë njerëzve, pa marrë parasysh racën, kombin, gjininë, gjendjen ekonomike, pozitën etj… Drejtësia në nivelin më të lartë, për njeriun mund të konsiderohet: Njohja dhe respekti ndaj Atij Që meriton të njihet për Krijues.
“Bëhuni të drejtë, sepse ajo është më afër devotshmërisë”(3)
Bamirësia është vetia e dytë e urdhëruar në këtë ajet. Bamirësi kryesor është Zoti, dhe të mirat e Tij janë të pakufishme. Megjithatë, Ai e diti mirë që, përveç bamirësisë së Tij të përgjithshme, njerëzve u nevojitet edhe bamirësia e njëri- tjetrit. Njeriun gjithnjë e ndjekin vështirësi të ndryshme në këtë jetë, që nga lindja e gjer në vdekje. Ai ka nevojë të ndihmohet sa është fëmijë, në kohën e pubertetit, në punë e në mendime. Atë e mundon më vonë çështja e jetesës, ekonomisë, e pozitës dhe e autoritetit etj..Për të gjitha këto njeriu ka nevojë për ndihmë, për njerëz të cilët bëjnë mirë dhe me bamirësinë e tyre u lehtësohet jeta. Të gjitha këto i di Zoti xh.sh. prandaj ka urdhëruar të bëjmë mirë. Të bësh mirë, d. m. th. të dëshirosh për vëllanë tënd atë që dëshiron për veten tënde.
Ndihmë të afërmve
Porosia për ndihmë dhe kujdes ndaj të afërmve është e një rëndësie të veçantë. Mbarëvajtja me të afërmit zë vend të rëndëshishëm në parimet e fesë islame. Arsyetimi i mos-harmonisë me të afërmit, nuk gjen vend kurrsesi në fenë islame. Mjafton të përmendim gjykimin që na e dha Pejgamberi a.s. kur tha: “Zoti nuk pranon ndihmën-sadakanë e një personi që u jep të tjerëve, gjersa nga të afërmit e tij ka të tillë, të cilët kanë nevojë për atë ndihmë”.
Cilat janë anët negative tek njeriu, që përmend Kur’ani ?
Anët negative që janë të pranishme te njeriu, Kur’ani i përmend me qëllim që të largohemi prej tyre. Të tilla janë:
Imoraliteti, të neveriturat, dhuna, rrena, mashtrimi, mendjemadhësia, zilia, përgojimi etj.. “e ndalon nga Imoraliteti” Sipas mendimit të shumicës së komentatorëve të Kur’anit këtu qëllim është prostitucioni (zinaja) me të gjitha llojet dhe mjetet që shpien nga ajo. Zoti xh.sh. nuk dëshiron ta pengojë njeriun nga realizimi i dëshirave dhe epsheve, por vetëm ka caktuar rrugë e rregulla për shfrytëzimin e tyre në mënyrë që ato të mos i sjellin kurrfarë dëmi, po vetëm dobi. Vërtet ai ndaloi zinanë, por lejoi martesën me kurorë etj..
“E neveritur”d.m.th: Çdo vepër a çfarëdo qëndrimi i papërshtatshëm, jonjerëzor. Megjithëqë edhe këtu kemi një kuptim të gjerë, i cili përfshin veprat, sjelljet, qëndrimet … që nuk përputhen me normat morale islame e që dëmtojnë sjelljet humane të njerëzve.
“Dhuna”d.m.th: Qëndrim e sjellje djallëzore, të cilat kanë për qëllim përçarjen, kanë për qëllim që disa të dominojnë me fuqi mbi të tjerët. Me fjalë të tjera, zullum dhe padrejtësi. Këtë ves Zoti i Lartmadhëruar e urren shumë, dhe jo pse Atij I bën ndonj dëm, por për shkak se zullumi është shkaktar i shkatërrimit të bashkësive-njerëzve. Çdo pupull që ka humbur e është zhdukur, për ato si shkak ishte zullumi.
Muhamedi a.s. ka thënë:“Asnjë send nuk do të jetë më i rëndë në peshojen e besimtarit në Ditën e Gjykimit se morali i mirë. Dhe vërtet Allahu xh. sh. e urren të pamoralshmin dhe fjalëndytin”(4). “Është pyetur Muhamedi a.s. se çfarë i shpie njerëzit më së shumi në Xhennet, tha: Devotshmëria ndaj Allahut dhe morali i mirë.”(5) “Kush beson Allahun dhe Ditën e Gjykimit, le të flasë mirë, ose le të heshtë”.(6)
Dijetari anglez, Lord Davenport, thotë: “Arsyeja pse feja islame është përhapur me shpejtësi, është rëndësia e madhe që ajo i jep moralit “.
Morali, apo normat morale, patjetër duhet të bazohen në fe, për arsye se, edhe pse njeriu posedon të menduarit, ai përsëri nuk është në gjendje të përcaktojë në mënyrë të përsosur marrëdhëniet ndaj Krijuesit, vetvetes dhe të tjerëve, sepse të menduarit e tij është i kufizuar dhe relativ. Prandaj, pa ndihmën e fesë, njerëzimi nuk do të ishte në gjendje për të caktuar rrugën e drejtë, pra pa normat morale të cilat do të mbronin në mënyrë të barabartë interesat e të gjithëve në bashkësi. Sikur t’i caktonte dhe formonte vetë njeriu, ato do të ishin relative, të përkohshme, të kufizuara dhe lokale. Dëshmi për këtë e kemi kohën që jetojmë, kur nocionet mirë dhe keq janë relative, për dikë e mira është e keqe, e për dikë e keqja është e mirë. Prandaj sot në botë ekzistojnë norma të llojllojshme të moralit si: moral borgjez, kapitalist, komunist etj.. Në fe kemi nocionin “mëkat” si diçka së cilës duhet t’i largohemi, sespse paraqet shkelje të ligjeve të Zotit. Ndërsa ateizmi nuk di dhe as që dëshiron të dijë për Zotin, dhe mu për këtë arsye nuk ka qëndrim mbi mëkatin, e nga kjo njeriut i është e lejuar gjithçka vetëm të mos i shkelë zakonet e vendit. Pra, është nevojë e domosdoshme të ekzistojë një Fuqi, e cila të jetë kurdoherë pranë njeriut, e njëkohësisht dhe pandërprerë të kontrollojë njeriun dhe veprat e tij. Këtë bindje e gjejmë vetëm në fe. Tek besimtari, përveç ndjenjës për mëkatin, ekziston edhe ndjenja e vlerës. Për t’u arritur diçka me vlerë, duhet sakrifikuar diçka. Sa më e madhe të jetë sakrifica, aq më e madhe është vepra, përkatësisht aq më i lartë është morali i njeriut. Për një vepër të lartë, edhe motivi duhet të jetë i lartë. E pra, këto motive mund të gjenden vetëm në fe, sepse për vlerën e tyre garanton vetëm Zoti Fuqiplotë. ”
_________________
1. En Nahl,90.
2. Musnedi Ahmed b. Hanbel.
3. EL Maidetu, 8.
4. Ahmed b. Hanbel.
5. Ebu Davudi.
6. Buhariu dhe Muslimi.
Prof. Isa Tërshani
Dituria Islame 232
