“Nuk janë lavditë e të shkuarës ato që kanë rëndësi. Nuk janë sulltanët apo gjeneralët e mëdhenj, por njerëzit dhe objektet e tyre. Ia vlen të ruash detajet e veprimeve tona, të fjalëve dhe aromave tona. … e ardhmja e muzeve është brenda shtëpive tona.” (Orhan Pamuk)
Fjolla SPANCA, Mitrovicë
Kur sapo kisha kthyer të fundit faqe nga “Muzeu i Pafajësisë” një boshllëk, nga ata xehrorët, po m’zinte vend në krahëror. Atëherë, nisa me zhvoshk zemrën në përpjekje për ta lexuar, mundësisht sa më imtësisht, Dashninë. Dashninë, me të gjitha nazet e tekat e saja, por ai boshllëk më trallisi sa po më dukej vetja një buzëqumësht në kërkim të melhemit që paqton pas shpërfilljeve të athta – dhuratë prej paditunisë për t’u thelluar në ujnat e akulltë që i shkrijnë kodrat e thepisura të një botë që përkohësisht gjallëron.
Muzeu, pafajshëm, po më shtyente për të dyshu tek ato pak siguri që kisha vaditur ndër mote. A s’ishte Dashnia, një fërfëllimë shpirtnore që rrëmbyeshëm shpjer kërkonjësit e së Përtejmes, në rrugina mistike, mes territ e agsholit me diell e pa rreze? A s’qe Dashnia një “Burak” që i fal hua’ flatrat për fluturimet e mesnatës tej zjarrmisë së përkoshmërisë? Dashnia, ajo, e Nalta dhe e Paqta, a nuk është rrotullimi i zemrës cepave të së Vërtetës?
Aq e fisme, qyshkur më dukej velloja e Dashnisë saqë grimcat e lumturisë ia gjeja edhe në gjërat më të imta, larg përsosmërisë. Fundja, për një aso Dashnie po rrëfente Pamuku ndën rreshta. Dashni që kur ta përthekon krahnorin, ta vjedhë, pa pyetur, frymën dhe arsyen; t’i venitë gjitha ëndrrat duke i vënë në flakadan edhe ato pak vegime që ruan syri i tretë. Ngadalë, por pakthyeshëm, drithërimet që m’i la peshqesh “Muzeu” po më çonin kah retë e përhimta të përllogaritjeve, thuaja matematikore. Hesape numrash; shkronjash, ojnash, bojnash. Sa Dashni mund të ishte shumë Dashni? Po në qoftë shumë Dashni, falet a mbahet në vetmi? A ka tepri në Dashni? Në qoftë shumë Dashni thuajse Vdekje, me ç’kandar peshohet një grusht urrejtje?
Nëse zemra prej sevdasë së tjetrit, lumnohet; ç’ngjetë me atë që me tahmanë e vetes helmohet?
Nga dashnia tek grykësia.
Të kalosh nga nocioni i Dashnisë tek trumbetimi i ekstremizmit modern, sot çuditërisht është sa ngarendje surreale pas të kuptuarit të Kohës; po aq sfilitje në kërkim të kuptueshmërisë së Qenies. Njeriu i ditëve tona i ndodhur përballë betejave të brendshme që vijnë si pasojë e shpërfilljeve të shtresëzuara nga nxitimi i pafre i një epoke që nuk njeh masë a kufi, duket sikur jeton përditshmërinë mes frikës që buron nga ndjenja e humbjes, si dhe dëshpërimit që e lënë pas karvanet e ngjarjeve, krizave dhe pasigurisë së përbotshme – të cilat, në shumicë rastesh – prezantohen si “të vetmet brenga që duhet të mbajnë” krahnorët e kalamendur.
Njeriu i kohës sonë vazhdimisht ndjehet i lënë pas dore, i pamundur në raport me dëshirat, i parealizuar përballë mundësive si dhe i huaj në një botë që sa vjen e bëhet më komplekse. Kjo qenie, shpesh e dyzuar a trazuar, as arrin t’i mbledhë copëzat e vetës së hallakatur në luftë më secilin që i ngjan si pengesë a vonesë për realizimin e ëndrrave moderne, por as përpiqet që t’i tejkalojë ngushticat që çojnë drejt Njohjes së vetës dhe ndryshimit.
Kësisoj, ndodhur para hendeqeve mendore e shpirtnore, Njeriu shtrëngohet të gjejë “prehje dhe siguri” në skutat që premtojnë kënaqësi dhe plotni, si ideologjitë, qofshin ato më radikalet; ama mjaftueshëm bindëse për t’i ofruar kësaj qenie, në mes të asgjësë, një “mënyrë të thjeshtë” të të kuptuarit të botës dhe mbi të gjitha, një “rrugëdalje” nga trembja ose ndjenja e pafuqisë. Ekstremitet brenda së cilave njeriu orvatet për të t’i zaptuar rrugëdaljet në kërkim të kënaqësisë e rehatisë flasin shumë për kornizat e prera pjerrtas, brenda së cilave pikturat bojatisen o bardhë o zi prej mendësisë dhe përceptimit allasoj të shoqërive që nuk kanë kohë më të mendojnë.
Ekstremizmi modern si streha e fundit e rrugëhumburve
Ekstremizmi modern po ngjitet me shpejtësi drite veçanërisht pas mëdyshjeve, hamendësimeve dhe ndjenjës së përhershmë të pakënaqësisë që mbretëron në sallonet bashkëkohore. Ky soj ekstremizmi shfaqet në forma laramane, duke nisur nga spektri politik e fetar, për të vazhduar me ideologjitë dhe radikalizmin. Mbi të gjitha, ky fenomen është shprehje e një ndryshimi të beftë e të dhunshëm të vlerave dhe normave shoqërore; i cili nxitet nga shumë faktorë, si: pasiguria ekonomike, mungesa e shpresës për një të ardhme më të mirë, polarizimi politik, dezinformimi dhe katranosja e realitet prej shpejtësisë dhe pamundësisë për të kontrolluar platformat virtuale që çdo ditë e më tepër, po kthehen në kontrollues e izolues të paepun të qenies dhe mendjes.
Ekstremizmi modern vazhdimisht e zgjaton dhe forcon misionin e vet përmes aktiviteteve të grupeve ose individëve me ndikim, që mëtojnë t’i përdorin idetë ekstreme për përfitime vetanake ose në të mirë të një rrethi të vogël njerëzish, të cilët ngulmojnë në marrjen e pushtetit, lakmojnë ndikimin përmes politikës ose synojnë të ndryshojnë dinamikat shoqërorë nëpërmjet financimit të dhunës. Natyrisht, në këtë zallamahi nuk mund të mungonte “kontributi i jashtëzakonshëm” i teknologjisë dhe rrjeteve sociale, që si ushtri shpërndajnë dhe frymëzojnë radikalizmin dhe ekstremizmin.
Teknologjia e ditëve tona ofron, mbi të gjitha, “shtëpiza” të shumëdëshiruara për individët e izoluar nga shoqëria e gjerë, hapësira këto që “lehtësojnë” realizimin e Vetës së munguar, qoftë përmes idesh ekstreme ose akteve të dhunshme. Pra, njeriu modern, i rrahur prej teprisë dhe mungesës së esencës, po ballafaqohet me efekte pandemike të krijuara prej agjendash që në krye të fjalës e kanë tahmanë, paranë, zilinë dhe koprracinë. Doemos, këtu gjejmë edhe një sërë ideologjish, që siç do thoshte Noam Chomsky, përpiqen ta “Sundojnë Botën.”
Fermat e pabarazive
“Islamofobia, frika irracionale nga Islami dhe myslimanët, është bërë tashmë paragjykimi përkufizues i të djathtës ekstreme të valës së katërt. Në këtë pikëpamje, Islami barazohet me islamizmin, ky i fundit është interpretim politik ekstremist i Islamit, dhe myslimanët shihen si armiqësorë ndaj demokracisë dhe të gjithë jo-myslimanëve. Islamofobët shpesh vet-deklarohen me krenari si “qafirë” apo “jobesimtarë.” – Cass Maude.
Të kuptuarit e ekstremizmit modern shoqërohet me njohjen e rrymimeve ideologjike që po lëshojnë rrënjë ngado. Diskutimet mbi të djathtën ekstreme në të shumtën e rasteve shtrohen mbi koncepte ideologjike sipas së cilave, pabarazitë janë përtej dorës së shtetit ndaj edhe mund të konsiderohen si të natyrshme. Ideologji të tilla dallimet dhe hierarkinë e ushqejnë me pretendimin se disa grupe individësh janë më superiorë kundrejt të tjerëve. Nisur nga kjo premisë, “të veçuarit” pra ata që qëndrojnë sipër “alienëve” duhet dhe mund të zotërojnë pushtet të konsiderueshëm. “Formula” si këto, doemos të rikujtojnë fermën oruelliane – si sinonim i “barazive” hilacake, mbi themelet e së cilave, ndërtohen sisteme që u shërbejnë grupeve të caktuara duke ofruar taban të mjaftueshëm për ngritjen e tiranive të reja për nga forma, por po aq të kalbura në esencë, sa ato që nëpërkëmbnin qytetarinë dikur. “Fermat” si këto, ndonëse mbijnë me shpresën e përvujtnive shekullore, lehtësisht kthehen në sisteme përjashtuese, shpërfillëse dhe radikalisht të izoluara sidomos në raport me “tjetrin” e ndryshëm nga etnia.
Sipas këndvështrimit të Cass Maude-s, projekti primar i lëvizjeve radikale populiste të së djathtës radikale mbështetet tek konstruktimi i një etnokracie – një formë hibride demokracie ku shtetësia kushtëzohet nga përkatësia etnike. Kjo platformë ideologjike synon (ri)prodhimin e modelit shtetëror monokulturor, përmes mekanizmave kufizues ndaj imigrantëve si dhe vendosjes së alternativave kategorike për grupet jo-vendase, ku mes tjerash përfshihet asimilim ose riatdhesimi/zhvendosja.[1] Strategjitë e propozuara përfshijnë imponimin e normave asimiluese, mes qytetarësh me dallime të konsiderueshme në botëkuptim, por gjithashtu flasin edhe për kritere përshtatshmërie aspak të lehta për t’u arritur.
Sipas Maude-s, disa nëngrupe ideologjike të djathta argumentojnë për përputhshmëri të kollajtë, veçanërisht midis grupeve etnike me prejardhje të përafërt – duke sugjeruar, për shembull, mundësinë e integrimit vetëm midis/ ndërmjet popullsive europiane – ndërsa të tjerët e konstruktojnë narracionin e papajtueshmërisë parimore midis identitetit kombëtar dhe, fjala bie, praktikave islame.
Maude thekson dinamikat diskriminuese brenda së djathtës radikale që manifestohen përmes dy diskurseve paragjykuese: antisemitizmit dhe islamofobisë. Ndërkohë që antisemitizmi tradicionalisht ka qenë komponent qendror i retorikës ekstremiste të djathtë, vërehet një zhvendosje komplekse në rryma të tjera bashkëkohore. Disa grupe populiste, veçanërisht në kontekstin perëndimor-europian, tashmë kultivojnë qëndrime filosemite, duke e konceptualizuar kështu Izraelin si model paradigmatik të etnokracisë dhe hebrenjtë si partnerë strategjikë në narracionin kundër islamit.
Ndërkaq, islamofobia përfaqëson elementin ideologjik dominues në diskursin ekstremist bashkëkohor, duke transformuar perceptimin e frikës ndaj Islamit në konstrukt kompleks politiko-kulturor. Ky narracion argumentues bazohet në ekuivalencën epistemologjikisht problematike midis Islamit si sistem fetar dhe islamizmit si variant “ideologjik ekstremist” me tendencën për të kategorizuar muslimanët si entitete potencialisht subversive dhe destabilizuese të strukturave demokratike perëndimore.
Farat e herezive
Perëndimi, dikur i lavdishëm, tanimë ndodhet në një fazë tranzicioni kompleks, ku sistemet demokratike tradicionale përjetojnë tensione midis ekstremiteteve politike. Aktualisht, “shkëlqimi” i së djathtës radikale në shumicën e vendeve europiane nuk nënkupton zhdukjen e së majtës, por rikonfigurimin e saj strukturor dhe konceptual. Trashëgimia tejet traumatike e izolimit komunist ka lënë pasoja të thella në identitetin ideologjik të së majtës, duke gjeneruar kështu debate të vazhdueshme rreth riformulimit të platformës politike.
Nga ana tjetër, e majta bashkëkohore karakterizohet nga kritika sistematike ndaj kapitalizmit global, duke promovuar platformë transformuese me objektiva komplekse: demokratizim rrënjësor institucional, drejtësi sociale dhe ekologjike, si dhe rezistencë ndaj formave neoliberale të qeverisjes. Por, pavarësisht aspiratave transformative, kjo lëvizje përballet me sfida të thella strukturore: fragmentim të brendshëm, mungesë kohezioni organizativ dhe vështirësi në projektimin e alternativave politike bindëse kundër sistemit kapitalist ekzistues.
Në raport me diskursin e frikës që qarkullon mes grupeve të së djathtës, e majta ka manifestuar qasje relativisht gjithëpërfshirëse ndaj diferencave identitare dhe kulturore. Megjithatë, radikalizmi në mbështetje të agjendave specifike – sidomos ato që lidhen me neutralitetin gjinor dhe format ekstreme të feminizmit – ka gjeneruar kundërpërgjigje goxha kritike, duke e pozicionuar të majtën shpeshherë si potencialisht kërcënuese për strukturat tradicionale shoqërore, veçanërisht institucionin e familjes.
Të kapërcesh mbi frikën
Kapërcimi i dinamikave ekstremiste bashkëkohore përbën sfidë komplekse, por jo të pamundur. Reflekstimi i thellë dhe kritik mbi gjenezën e këtyre fenomeneve sociale mund të konsiderohet pikënisja epistemologjike për rigjenerimin e shpresës. Në kontekstin aktual, hapja e perspektivave alternative për individin, të mpakur nga proceset shoqërore alienuese, nënkupton potencial transformues dhe rizgjim dinjitoz.
Tejkalimi i kornizave kategorike të konstruktuara nga sisteme jonjerëzore dhe mekanike kërkon dekonstruksion radikal të strukturave tradicionale të izolimit, frikës dhe paragjykimit. Investimet strategjike në sistemin arsimor – me fokus zhvillimin individual, kulturën kritike dhe moderimin e egoizmit – mund të shndërrohen në mekanizma gjenerative për trashëgimi pozitive shoqërore.
Përveç kësaj, dekonstruktimi i konsumerizmit të pakontrolluar dhe rivendosja e ekuilibrave midis natyrëshmërisë dhe modernitetit, rikthimi tek rranjët dhe rinjohja e traditës ndër tjerash, do ta shpluhurosnin historinë, duke ofruar mundësi për rikonceptualizim të jetës, të përkohëshmes dhe të përtejmes.
Nga këndvështrimi institucional, rivendosja e drejtësisë si parim suprem dhe normë rregullative mund të shpërbëjë spektrin e konflikteve shoqërore. Natyrisht, në mungesë urtnakësh, shteti mbetet peng i egove të sëmura. Do duhej të krijoheshin mundësi për komunikim, bashkëpunim e shkëmbime mes grupeve të ndryshme, në mënyrë që të kapërcehet frika, pasiguria e urrejtja të cilat e ushqejnë radikalisht çdo formë ekstremizmi. Pra, kultivimi i empatisë, tolerancës dhe pranimi i të ndryshmeve prej nesh siguron jo vetëm koekzistencë, por edhe mundësi për transformim social gjithëpërfshirës dhe konstruktiv.
Krejt në fund, pak Dashni, si ujë për çdo ag e muzg, do e kthente Kohën tonë në Muzeun e Pafajësisë së Njeriut që drejtësinë e nusnoj përtej barazisë dhe grykësisë.
[1] Mbështetur ne eseun e marrë nga libri: Mudde, C. (2019). The Far Right Today (E Djathta Ekstreme Sot). United Kingdom: Ëiley. Kapitulli II “Ideologjia e së djathtës ekstreme” me përkthim nga Arbër Fetiu.
