“Lypset të kujtojmë gjithmonë atë çka duam ta harrojmë, ndërkohë që s’na mbetet veçse të kujtojmë gjithmonë atë lypset ta harrojmë”.(C. J. Cela)
Shkruan: Ismail BARDHI
E dimë se nuk ka rastësi, por ja që hapësira jonë e të menduarit, të shkruarit, respektivisht e të jetuarit “ballafaqohet” me rastësinë. Nga njëra anë e shohim këtë hapësirë të zbrazët nga historia, e nga ana tjetër, po e njëjta është përplot me të dhëna të cilat i kapërcejnë përmasat e realitetit. Faktikisht, koha në të cilën ne jetojmë është “në luftë”, sepse si duket nuk mbështetet mbi realitetin, mbi atë që quhet e kaluar, respektivisht histori mbi të cilën do të mbështetej vetë historia, jeta jonë. Shpeshherë e pyes veten përse historia jonë nuk e ka peshën e duhur në historiografinë e përgjithshme?! Kur i lexon shkrimet e ndryshme të historisë, kulturës, i sheh të mangëta nga autorët tanë, saqë mund të them lirshëm se diametralisht nuk pajtohen në asnjë mënyrë datat, ditët, kuptimet. Për shembull, merreni historiografinë serbe kundrejt asaj shqiptare; historiografinë greke kundrejt asaj shqiptare; për fat të keq edhe historiografinë “maqedonase” kundrejt asaj shqiptare. Keni momente që i kapërcejnë përmasat e një serioziteti të historisë. E njëjta gjë ka ndodhur edhe me historiografinë shpirtërore, aty nuk e keni të plotësuar asnjë periudhë të duhur me figurat e dijetarëve që kanë lindur, jetuar dhe vdekur në këtë vend, e ajo ka qenë dhe është shtyllë e qytetërimit.
Për historinë natyrisht duhen burime materiale që do të dëshmonin diçka të tillë. Për këtë as institucionet fetare nuk kanë harxhuar shumë energji që ta plotësojnë, ruajnë, krijojnë historiografinë e tyre. Gabimi ynë ka qenë që nuk e kemi krijuar atë traditën e regjistrimit të ngjarjeve, ndodhive; më tepër jemi kënaqur me “thashethemet” tona që i kanë mbushur zbrazëtitë e bisedave të pas-jacisë, kurse sot i kemi bisedat në kafene dhe mbi kafene. Koha e mëparshme është e zbrazët nga të dhënat e historisë, koha e tashme është përplot me të dhëna, e në fakt jo të dhëna; besoj se e ardhmja jonë do të ballafaqohet me diçka me të cilën do të turpërohet, edhe atë me vetë dëshmitë e tyre/tona. Ne mendojmë se çdo fotografi nuk është histori, tamam është krijuar një metodë e një dembelie më të madhe në botë, që vetëm
njerëzit e varfër e marrin për metodë. Kjo do të thotë se edhe metodën e re historike e kemi shndërruar në primitivizëm.
E kaluara jonë është e zbrazët, dhe dëshmon varfërinë kulturore intelektuale dhe përgjegjësinë fetare; kur flasim nëpër “ndeje” ne flasim aq vrullshëm, thua se kemi “histori”: ‘kështu e pashë, kështu ka folur, kështu është ulur…’, e në fakt për çdo natë ndryshon forma, dita, nata, kuptimi i bisedave që janë biseduar. E dimë se një kohë të gjatë medresetë nuk kanë ekzistuar, dhe komunizmi krijoi një vakum për të cilin disi mund të themi se “nuk” patëm të drejtë ta shënojmë historinë tonë. Por nga fundi, pasi u “lodh” komunizmi policor, filloi edhe krijimi i medreseve te ne; faktikisht kësaj i thonë me urdhër të grahmave së fundit të komunizmit i bëmë medresetë. Kurse kapitalizmi i burgosi me “lirinë”: nëse keni para – urdhëroni bëni ç’të doni. As me njërën e as me tjetrën nuk është duke u marrë seriozisht mendja e njeriut dhe kjo është arsyeja që ne e vazhdojmë jetesën tonë në baltën e harresës së sistemeve të ndryshme. Asnjë medrese në programet e tyre nuk ka lëndë që do të merrej dhe merret me studimin e të dhënave të zhvillimit të historikut të teologjisë dhe teologëve, hifzit dhe hafëzëve, pse jo edhe të historisë tonë në përgjithësi. Sa e sa vakëfe janë zhvatur që sot na vjen turp të themi se vakëfet janë tona, kurse kohëve të fundit besimtarët nuk dinë se çfarë është duke ndodhur me zhvillimin institucional fetar, respektivisht me pasurinë e institucionit më të lartë fetar. Është për t’u habitur edhe heshtja e “laikëve” karshi kësaj kllapie të institucionit fetar!?!
Duket sikur u largova paksa nga tema, por e kisha të domosdoshme ta “mbroj” edhe “idiotizmin” tim që do të flas si “historian”, sepse unë vetë jam dëshmitar i dy figurave të njohura nga rinia ime e hershme, dy hafëzëve të verbër, hafëzë që ishin anëtarë të komisionit të hifzit – pra hafëzë të fortë, më të fortë nga ata që i kanë nga dy apo “katër” sy. Arsyeja se pse m’u paraqit kjo nevojë për të shkruar është se në kohën tonë ballafaqohemi me “dituri” respektivisht “ilm”, të llojit që çdokush që di të flasë bukur, është edhe historian, edhe filozof, edhe teolog. Në xhamitë tona sot kemi njerëz që nuk kanë shkollim, nuk kanë njohuri, por që janë më gojëtarë se hoxhallarët. Me këtë që e them mezi se pajtohem, por kështu është, faktikisht për ta thënë këtë më detyron realiteti: vetë ne hoxhallarët pa ose me vetëdije jemi duke lejuar diçka të tillë. Kjo është bërë edhe një “satisfaksion” dhe “dëshmi” kinse në këtë vend “gëlon” imani, e karshi kësaj kemi hapësirën e zbrazët nga dituria, urtësia, kultura fetare dhe ajo e përgjithshme. Ju sot keni frikë të bisedoni me muslimanët; te ne haptas thuhet: shumë më mirë është të bësh me jobesimtarin, sesa me besimtarin. Këtë tablo e keni në xhami, në institucion, me komshinjtë, e mos dhëntë Zoti që ai me të cilin keni të bëni t’i ketë mustaqet pak më të mëdha ose t’i ketë 3-4 vëllezër, nuk ke mundësi ta kundërshtosh, pa marrë parasysh se nuk dinë të flasin për fenë, e të mos them ta zëvendësojnë hoxhën në xhami. E kjo është pikërisht ajo që desha të them; duhet të mendojmë pse është kështu, t’i themi haptas gjërat, përndryshe do të na ndodhë ashtu siç na
ka ndodhur me të kaluarën tonë ku jetojmë pa tapi e pa letërnjoftimi. Kjo ndodh vetëm aty ku nuk ka lëshuar rrënjë historia e teologjisë dhe e urtësisë.
Ky vakum i madh më detyron të mendoj se ne e kemi betonuar të vërtetën, e cila e ka mbajtur, e ka krijuar historinë dhe qetësinë shpirtërore. Për momentin, është shumë e rëndësishme të mendohet për këtë dimension primordial që çdoherë i ka mundësuar shpirtit qetësi dhe siguri. Besoj se siguria më e madhe është hapësira e hifzit, mësimit përmendësh të Kur’anit, leximit dhe dëgjimit të Kur’anit; për të njëjtën gjë është shumë e rëndësishme edhe hapësira e misticizmit, respektivisht edukatës shpirtërore ku shtypet egoja e fëlliqur që na e ka harxhuar arsyen dhe na e ka varfëruar kulturën. Pa marrë parasysh se edhe njëra edhe tjetra te ne kanë kaluar nëpër gjemba, me keqardhje e them se për hifzin edhe në institucionet “arsimore” ishte krijuar një mundësi për tallje, e të mos flas për hapësirën e misticizmit, që në një mënyrë dikush është munduar ta keqpërdorë, edhe atë goxha fortë. Mirëpo, nuk e kam fjalën për atë misticizëm që është bërë lopatë e Perëndimit, dhe që mburret mbi lesh e verë, me “gjysh” e “baba”, por flas për një anë shpirtërore, për një kohë të Hirasë, për një kohë të Medines me ehl-i suffa (njerëzit e “divanit”), ku besimtarët kanë jetuar duke e përjetuar Fjalën e Zotit, respektivisht duke e respektuar Fjalën e Zotit, ku është përjetuar lezeti i të jetuarit.
Pra t’i kthehem tani dy hafëzëve të verbër të Shkupit që siç thashë ishin edhe anëtarë të Komisionit kur në shtëpinë time kam mbrojtur hifzin, edhe pse për fat të keq sot “nuk” mund të them për veten time se jam hafëz dhe për momentin mundohem ta largoj dënimin shpirtëror nga uni im duke thënë se hifzi është shumë më i rëndësishëm se diplomat e shumta të sotme. Por – është e vërtetë! Kur’ani është mrekulli, dhe hifzi në kokën e fëmijës tonë është mrekulli. Këta dy të verbrit e dëshmonin këtë mrekulli të tillë, sepse e dinin përmendësh Kur’anin, e recitonin atë me një respekt të veçantë që për çdokënd ishte diçka e mbinatyrshme. Faktikisht në botë asnjë libër nuk e ka fatin e Kur’anit, pra të mbahet mend. Këtu po e përmend prof. Ahmed Smajloviqin që thoshte se në këtë botë moderne, të fuqishme nuk kemi asnjë njeri që i di librat e shenjtë përmendësh, përveç Kur’anit, edhe pse për këtë janë bërë përpjekje të mëdha materiale. Këtë nuk e them me qëllim që ta zhvleftësoj Fjalën e Zotit para Kur’anit, assesi! Por, e them sepse Kur’ani ka një peshë që na e ka përcjellë neve se e kemi të domosdoshme ta mbrojmë fillimin dhe mbarimin e Fjalës së Zotit. Muslimani është tërësia e historisë, fuqia e kelamit dhe tulla e ekzistencës; muslimani nuk është as arabizëm, as shqiptarizëm, por është fuqi e stabilitetit dhe respekt i qenies njerëzore, me një liri të veçantë. Kur’ani është mburojë e gjithësisë. Këta dy hafëzë ishin shenja të kohës, isharete që e lidhnin qiellin me tokën, sfidë për shkencën dhe rrugët e Shkupit. Bukuri e veçantë ishte biseda ose vërejtja që ia bënin dikujt që gabonte gjatë leximit të Kur’anit, në çast intervenonin: ngadalë, aty duhet fet’ha; ngadalë te shkronjat; ngadalë te
zanoret. Interesante ishte se ata nuk e shikonin atë që e kishin përballë, por “shikonin” diku tjetër, ndërsa shumë simpatike ishte edhe mimika e tyre.
Njëri prej tyre, hafëz Abdurrahim efendiu, jetonte mes xhamive të Ballabanit dhe Allaxhës, përballë stacionit të vjetër të rreptë të policisë ku rriheshin edhe kriminelë, edhe ata që shprehnin mendimin e lirë antikomunist; karshi shatërvanit të sotëm në xhaminë e Allaxhës ishte një dritare nga e cila ne shpeshherë dëgjonim zërat e atyre që torturoheshin nga policia. Ai “burg” i policisë sot nuk ekziston më. Kurse, hafëz Hasan efendiu jetonte te mëhalla e Sulltan Muratit, mu aty ku sot është hyrja e universitetit shtetëror (që sot është rrugicë ku kalojnë studentët); aty ishte edhe xhamia Haxhi Taxheddin, një çezme dhe hamami Eski-Jeni (i Vjetër-i Ri). Pas tërmetit të vitit 1963 vijoi rrënimi i tyre. Që të dy këta, hafëz Abdurrahim efendiu në moshën 2 vjeçare, ndërsa hafëz Hasan efendiu në moshën 13-14 vjeçare, u verbuan si pasojë e lisë. Mos harroj ta përmend se që të dy me prejardhje ishin nga Dibra e vogël në Shqipëri. Për këta dy hafëzët kishte besimtarë që kujdeseshin; dje gjatë bisedës me një shok (R. Sejfedin), më tha se i ati (Haxhi Sejfedin) asokohe ka blerë makinë të veçantë nga saraçët e Shkupit dhe i ka angazhuar të bijtë që të kujdesen për hafëz Abdurrahim efendiun. Këta ishin xhemat i xhamisë së Isa Beut, që ishte nga xhamitë ku filloi të ringjallej leximi i Kur’anit, po ashtu edhe i interpretimit të fesë – pra vazeve, ligjëratave fetare, sepse aty dy djem të rinj, 9 dhe 11-vjeçar, hafëz Sadudin dhe hafëz Abdurrahim Sulejman ishin hafëzët më të rinj asokohe.
Pas shpërnguljes nga Shqipëria, në fillim të shekullit të 20-të, dy fëmijët e verbër fillojnë mësimin e hifzit te hoxha i njohur i Shkupit me nofkën Arap hoxha, të cilit i lihen amanet, ku po ashtu mësonin edhe gjuhën arabe dhe dituritë e tjera teologjike islame. Përpos kësaj, dalë ngadalë ata arrijnë të vijojnë edhe medresenë e njohur të asaj kohe të Ataullah efendiut, e quajtur “Meddah”, ku njoftohen me shokët që kanë luajtur rol në mbrojtjen e Kur’anit dhe prezantimin e tij, duke nisur nga vetë hoxha Ataullah efendiu dhe talebet apo nxënësit e tij: Fetah efendiu, Hasan efendiu, hafëz Mustafa efendiu i Nerezit, hafëz Sadullah efendiu. Hafëz Mustafa efendiu dhe Hasan efendiu i kanë ndihmuar edhe njërit edhe tjetrit gjatë mësimit të hifzit të Kur’anit, sidomos Abdurrahim efendiut, i cili ka qenë i verbër që në moshë shumë të re. Ata përveç nga Ataullah efendiu, mësimet e tyre i kanë marrë edhe nga Fetah efendiu, një erudit i njohur i kohës. Shokët i kanë patur të përbashkët: hafëz Mustafa efendiu, Ferhat efendiu, Haki efendiu, Kemal efendiu, hafëz Bekir Sadak efendiu, Xhemal efendiu, Ramadan dhe Salih efendiu, shumicën e të cilëve edhe unë vetë i kam parë. (Më gjerësisht për këto të dhëna janë dy shkrime nga Dr. Sylejman Baki të botuara në revistën “Köprü”, Shkup.)
Me keqardhje më duhet ta pranoj se ne jemi bërë “ustallarë” për ta harruar të kaluarën, e ç’të them për të ardhmen që asnjëherë nuk kemi qenë në gjendje ta mendojmë ashtu siç kërkon
vetë koha. Kjo është diçka shumë e madhe dhe shumë e rëndësishme. Megjithatë, le t’i kthehemi pak të kaluarës: ju e shihni se bisedat tona familjare, shoqërore fetare janë përplot “thashetheme” ku ngërthehet një “trimëri”, e në anën tjetër mezi e shkruajmë një tekst për të kaluarën tonë në mënyrë të argumentuar. Këtë zbrazëti e kemi në teologji, në kulturë dhe në histori. E ne fare nuk mësohemi se me thashethemet tona trime, ose mendësinë e komandantllëkut të maleve nuk arrihet asgjë, përpos “pushtetit”. Ky është një dënim i madh me nënçmim të paparë, për arsye se tallemi me kohën dhe dënohemi me kohën; ndërsa edhe njëra edhe tjetra janë duke na u kthyer si bumerang. Pikërisht për ato monumente që janë me rëndësi, që ne si fetarë muslimanë është dashur t’i kujtojmë, ngaqë i fajësojmë jomuslimanët për gjithçka, faktikisht ne nuk jemi interesuar fare. Sot, qytetin e kemi të zbrazur nga e kaluara që ka qenë “kitab” i ynë, testament i ynë, dhe për fat të keq jemi pjesëmarrjes në prishjen, shkatërrimin dhe harxhimin e tij. Dëshmi për këtë është fakti që thuajse askush nuk i di emrat e “njerëzve të shenjtë”, që si kandila i kanë ndriçuar rrugët e qytetit.
Për diçka të tillë natyrisht se përgjegjësinë e ka kreu fetar, teologët, ata që “janë” të pajisur me kulturë dhe dije fetare; sot nëpër ligjëratat fetare dalin edhe doktorë shkence që flasin për historinë, sociologjinë, psikologjinë e teologjinë, por që mezi gjejnë argumente për ta argumentuar nga vetvetja jonë në vetveten tonë shkencën përkatëse. A e dini përse? Për arsye se e harrojnë të kaluarën dhe nuk ligjërojnë për të kaluarën tonë; hutbet janë të zbrazëta nga kujtimi i xhamive të prishura nga sistemet dhe kombet e ndryshme, qoftë greku, bullgari, serbi, maqedonasi, shqiptari – nuk dihet kush ka prishur më tepër. Dikush nga larg, dikush nga brendësia, e dikush nga përgatitja që është përgatitur nga dikush për ardhmërinë.
Unë nuk e di se ku mbështetet kultura që ne sot e “krijojmë”, faktikisht nuk e di se a ia parashtrojmë vetes pyetjen: pse kulturohem, pse arsimohem; sa është në duart tona ardhmëria, në ç’mënyrë jam pjesëmarrës i ardhmërisë? Ose kohën do ta kalojmë siç jemi duke e kaluar sipas asaj: ‘ah sa shumë gabime paskemi bërë’. Pasqyra e historisë, kulturës dhe qytetërimit dëshmon gjëra rrëqethëse, për arsye se asnjë forcë përgjegjëse për të kaluarën nuk përputhet me njëra-tjetrën: ose arsyeja e gënjen shpirtin dhe anasjelltas, ose diploma e mbyt dijen dhe anasjelltas. Ne jemi të preokupuar, të ngarkuar me gjëra që i përkasin kulturës së papërgjegjësisë; faktikisht mendësisë së klaneve, apo grupimeve; mendësisë së mëhallës dhe fisit.
E di se është shumë e vështirë dhe e dhimbshme, dhe mbase mund të krijojë nervozizëm, por megjithatë do ta paraqes mendësinë tonë të brendshme, duke nisur nga vetë rrethi më i ngushtë familjar, ai më i gjerë, fisnor dhe qytetar: lufta e brendshme e këtyre është e përhershme, dhe atë me përmasa fetare, faktikisht ne luftojmë që të bëhemi fetarë më të mirë për tjetrin, jo për Zotin; që ta “mundim” tjetrin arsimohemi, pajisemi me diploma, me vetura e shtëpi. Natyrisht këtu nuk duhet anashkaluar edhe atë se neve askush nuk mund të na bëjë
gjë, ne uzurpojmë toka e mëhalla, shqetësojmë komshinj të afërt e të largët. Kësaj gjendjeje i nevojitet diçka, dhe nëse ne eventualisht nuk kemi përgatitje të duhur për t’u marrë me të (që nuk e kemi patur), atëherë ajo shndërrohet në një fuqi tjetër, çdoherë na bën ta kërkojmë të kaluarën; kërkimet sociologjike dhe psikologjike dëshmojnë diçka të tillë. Prandaj vjen deri te dukuria që një shumicë e madhe njerëzish kërkojnë rikthimin e sistemeve më të errëta, si bolshevizmi e komunizmi. E si të mos kërkohen ato të kaluarat kur ky “sistem” i sotëm na e jep atë që nuk e ka – “lirinë”, faktikisht na ofron korrupsionin, mashtrimin që ne i marrim për “liri” dhe na mëson se si ta harrojmë kulturën e urtësisë, respektivisht mësimit përmendësh të Kur’anit.
Koha jonë është kohë që e kërkon atë shpirtin, fuqinë e hafëzëve të “verbër”, që sot ne ua kemi harruar edhe emrat, edhe rrugët se nga kanë ecur. Ndërsa koha ka mundësi të jetë e plotë dhe shëruese vetëm atëherë kur nëpër rrugë shëtisin isharetet e Zotit, shenjat e urtësisë, qetësisë dhe dashurisë. Këtë mund ta bëjë Kur’ani dhe ajo hapësira e misticizmit, përshpirtshmërisë përballë “racionalizmit” që tregon respekt ndaj Fjalës së lartë të Zotit dhe krijon siguri e qetësi për mendjen dhe trupin e besimtarit. Pa marrë parasysh zhvillimin e madh “mitet” akoma nuk kanë vdekur dhe nuk vdesin, si ky miti i teknologjisë dhe kompjuterizimit që nuk sjell asgjë, siç thotë Spengler në librin e tij “Njeriu dhe makina”. Pastaj nuk duhet harruar se thelbi është i padukshëm për sytë.
Ismail BARDHI
11/5/2019 Shkup
