Dijetarët me origjinë shqiptare në periudhën e fundit të Perandorisë Osmane

02/09/2023

Me instalimin e sundimit osman në Shqipëri, u morën masa edhe për organizimin e arsimit dhe të administratës. Në bazë të këtyre institucioneve arsimore kultivoheshin edhe kuadrot e administratës, sidomos në aparatin e drejtësë kadilerë, naiblerë, vekil-lerë, mytevel-lilerë, etj.

İnstitucionet arsimore në Perandorinë Osmane kanë qënë të lidhura ngushtë me objektin e kultit, pra kudo që ka pasur xhami njëkohësisht ajo ka shërbyer edhe si mektep, shkollë fillore për fëmijët e lagjes. Në çdo qytet apo lagje banimi më e pakta ka pasur një xhami që ka kryer edhe këtë funksion, ndërsa në qytetet e mëdha ka pasur edhe medrese, që në atë kohë konsiderohesh si arsim i lartë. Medresetë kryesisht janë themeluar nga funksionarë të lartë të administratës lokale dhe kanë funksionuar si vakëfe, pra të pavarura financiarisht nga shteti. Pavarsia financiare dhe mbështeja që kishin mësimdhënësit , bënte që mësimi të ishte shumë cilësor.

Nga dëshmitë e mbledhura tregohet se nxënësit e këtyre medreseve zotëronin në mënyrë të shkëlqyer shkencat sheriatike, matematikore, juridike. Nga dëshmia e Ali Emirit që ka vizituar Vilajetin e Janinës dhe të Shkodrës në fund të shek. XIX , bie në sy dëshmia e tij se banorët zotëronin në mënyrë të shkëlqyer Arabisht, Osmanisht dhe Persisht. Ai përmend me dhjetëra poetë dhe autorë librash si dhe numrin e madh të poezive të mësuara përmendësh nga banorët e kësaj zone.[1][2] Ali Emiri ka qënë inspektor në këto vilajete dhe shënimet e tija janë botuar në një libër që në të ardhmen do i sjellim edhe ato për lexuesin.

Sipas të dhënave që na jep udhëtari i njohur Evlija Çelebi, gjatë vizitës së tij në qytet e trojeve shqiptare në mes të shek. XVII, ai ka numëruar rreth 45 medrese, 100 mektepe (shkolla fillore) dhe rreth 40 shkolla për mësimin e Kuranit. Ai na përmend qytete si Delvina, Gjirokastra, Berati, Vlora me nga 3 medrese ndërsa Shkodra sipas tij kishte rreth 10 të tilla. [3]

Rreth arsimit fetar në Shqipëri kemi të dhëna shumë të pakta, sepse me ndalimin e fesë krahas shkatërrimit të objekteve fetare si xhami, teqe, medrese, kutuphane (bibloteka) u rrënuan edhe dokumentacioni që ato përmbanin. Me zhdukjen e këtyre dokumentacioneve që konsistonin në defterë, vakfije, sixhilate të kadilerëve u varrosën edhe të dhënat për këto institucione arsimore apo për dijetarë, hoxhallarë dhe persona me ndikim në jetën publike.

Megjithë rrënimin masiv të këtij dokumentacioni, nëse do të thellohemi në punë arkivore dhe në kërkime nëpër arkivat dhe biblotekat e vendeve fqinje dhe sidomos në ato të Stambollit, që i shpëtuan barbarisë që përjetuan në Shqipëri, do të hasim të dhëna të jashtëzakonshme që na e ndriçojnë këtë përiudhë dhe na e bëjnë të qartë se ajo periudhë nuk ka qënë aq e errët sa na e kanë mësuar kurrikulat komuniste.

Që të kthehemi në tëmë dhe pa humbur kohë me këtë shkrim kam për qëllim që të sjellë për lexuesin një listë që është hartuar në bazë të vjetarit që ka mbajtur Meshihati İslam në Stamboll. Nga natyra e vjetarëve (Salname) është se janë të rinj si dokumente, ato kanë filluar të hartohen në gjysmën e dytë të shek. XIX, prandaj edhe informacioni që ato përmbajnë konsiderohet i vonshëm. Të dhënat që kam nxjerrë unë i përkasin vjetarit të vitit 1916 (İlmiye Salnamesi 1334/1916). Nga ky vjetar do mundohemi në nxjerrim emran e atyre studentëve që janë me origjinë shqipëtare dhe që janë diplomuar në Shkollën e Lartë të Gjykatësve (Medresetul-Kudat) në Stamboll. Ngaqë ata janë shumë ne do mundohemi të sjellim sa më shkurtimisht të dhënat rreth tyre si; emri, qytetiti i lindjes dhe detyra e fundit që ka mbajtur. Në këtë punim janë sjellë vetëm të diplomuarit në Shkollën e Lartë të Gjykatësve – Medresetü’l-Kudât dhe nuk janë përfshirë stdentët e diplomuar në medresetë e tjera të Stambollit.

Deri më tani askush nuk mund të japë një numër të saktë se sa ka qenë numri i nxënësve shqiptarë në medresetë e Stambollit. Në këtë punim ne kemi nxjerrë vetëm studentët që janë nga krahinat që kanë mbetur brenda territorit të shtetit Shqiptar, se po ti referohemi të gjitha trojeve shqiptare atëherë numri është shumë i lartë.

Po ta analizojmë tabelën e mëposhtme do të shohim se numri i nxënësve me origjinë shqiptare të diplomuar në këtë medrese është 165 studentë. Të diplomuarit e parë kanë dalë në vitin 1274/1858 dhe kanë vazhduar deri në vitin 1332/1915.

Numri më i madh nxënësve dhe që më vonë kanë qenë dijetarë të Perandorisë Osmane janë nga Gjirokastra, kjo tregon se krahina e Gjirokastrës ka qenë një krahinë me traditë të fortë fetare. Siç e shohim edhe në këtë tabelë Gjirokastra dhe Libohova kanë edhe numrin më të madh të nxënësve me mbi 100 të tillë. Kjo tregon jo vetëm traditën fetare të zonës por njëkohësisht edhe nivelin e lartë të medresesë se Gjirokastrës dhe të hoxhallarëve të saj, gjë që bënte të mundur që nxënësit e Medresesë së Gjirokastrës të fitonin konkursin e pranimit në Stamboll.

Ajo që bie në sy dhe nuk mund të anashkalohet është edhe numri i lartë i kadilerëve të shkarkuar apo të dorëhequr për shkak të kryengritjeve shqiptare, sidomos pas vitit 1900. Duhet theksuar se numri më i madh i të pushuarve është në kazatë që u pushtuan nga ushtria greke gjatë luftës së tyre, kjo bëri që edhe kadilerët të liroheshin nga puna.

Nuk mund të lihet pa përmendur gjithashtu se edhe pas vitit 1912, pra pavarsisë së Shqipërisë, shqipëtarët vazhdojnë të shkojnë për studime në këtë medrese. Siç janë në vitin 1912 Mehmet Efendi, İsmet Efendi, Rifat Efendi të gjithë nga Gjirokastra. Në vitin 1913 Shevket Efendi po nga Gjirokastra. Ahmed Hamdi Efendi, Fazil Efendi nga Tirana në vitin 1914 dhe një vit më vonë Hafiz Xhemaledin Efendi nga Dibra rezulton si student i kësaj medreseje.

Tabelë; Shkolla E Lartë E Gjykatësve – Medresetü’l-Kudât [4]

Nr.	Emri	Vendlindja	V. i diplomimit	Detyra e fundit (Kadi) që ka mbajtur.
1	Abduselam Efendi	Gjirokastër	1274/1858	Në kazanë e Jozgatit
2	Mehmet Rashid Efendi	—	1276/1860	Në kazanë e Nevrokopit
3	Ahmet Shevki Efendi	—	1276/1860	Ne kazanë Denizli
4	İbrahim Efendi	Berat	1276/1860	Në kazanë Petriç
5	Mehmet Rushdi Efendi	Tomorica	1277/1861	Në kazanë Kars
6	Zeynelabidin Efendi	Gjirokastër	1277/1861	Kryegjykatës i Vilajetit të Trabzonit
7	Mahmud Hilmi Efendi	—	1277/1861	Në kazanë e Gjirokastrës
8	Canozade Mustafa Ragip Efendi	—	1278/1862	Në kazanë Nazlı
9	Mehmet Vahid Vehip Efendi	Libohova	1278/1862	Në kazanë Mudlu
10	Mehmet Necip Efendi	Gjirokastër	1278/1862	Në kazanë Loros
11	Yusuf Efendi	—	1278/1862	Në kazanë Pripol
12	Abbas Efendi	—	1279/1863	Ka ndërruar jetë
13	Mehmet Reshit Efendi	—	1280/1864	Këshilltarë në ministrinë e luftës
14	Said Ferahi Efendi	—	—	Në kazanë Kerxha-ali
15	Mehmet Said Efendi	—	—	Në kazanë e Tetovës
16	Osman Hayri Efendi	—	—	Në kazanë e Gjirokastrës
17	Abdülmuin Efendi	—	—	Në kazanë e Elbasanit
18	Ebu Bekir Efendi	Delvina	—	Në kazanë e Margelliçit
19	Musa Riza Efendi	Gjirokastër	1281/1865	Ka ndërruar jetë
20	Ahmed Efendi	Libohova	1282/1866	Në kazanë e Mersinit
21	Ragib Efendi	Berat	—	Në kazanë e Korçës
22	Tahmas Remzi Efendi	Gjirokastër	1283/1867
23	Veysel Efendi	—	—
24	Abdurrahman Nesip Efendi	Libohova	1284/1868	Ka punuar në Meshehat në Stamboll
25	Uvejs Efendi	Gjirokastër	—	Ka ndërruar jetë
26	Ahmet Shakir Efendi	Gjirokastër	1285/1868	Në kazanë Serfixhe
27	Talha Efendi	—	—	Në kazanë Golos
28	Mahmud Efendi	Elbasan	—	Në kazanë e Elbasanit
29	Selim Efendi	Gjirokastër	—	Në kazanë e Gjirokastrës
30	Ejup Sabri Efendi	—	—	–
31	Fejzullah Efendi	—	—	Në Grebene
32	Yusuf Zijaudin Efendi	—	—	–
33	Kasım Teufik Efendi	—	—	Në kazanë Kirmasti
34	Mehmet Nuri Efendi	Libohova	1287/1871	Në kazanë Tashlıxha
35	Necip Efendi Efendi	Gjirokastër	—	Në kazanë e Prishtinës
36	Ferhat Efendi	Libohova	—	Në kazanë e Beratit
37	Hasan Riza Efendi	Gjirokastër	—	Në kazanë Soka
38	Ahmet Necip Efendi	Libohova	—	Në Kudsi-Sherif
39	Ahmet Sadik Efendi	Gjirokastër	1288/1872	Në kazanë Lofca
40	Adem Fehmi Efendi	—	—	Kryegjykatës i vilajetit të Manastirit
41	Kemal-Pashazade Mehmet Teofik Efendi	—	—	Gjykatës i shkallës I në v. Manastirit
42	Mehmet Ashir Efendi	Libohova	—	Në kazanë Salihli
43	Abdulxhelil Efendi	Gjirokastër	—	Në kazanë Kesrije
44	Halil Hamidullah Efendi	Gjirokastër	—	İ dalë në pension
45	Mehmet Said Efendi	Gjirokastër	1289/1873	İ rënë shehid, NëHersek
46	Zybeyr Efendi	Berat	—
47	Ragip Efendi	Gjirokastër	—	Në kazanë Avret-hisar
48	Shuayb Efendi	—	—
49	Fejzullah-Efendizade Mustafa Asim Efendi	Gjirokastër	1290/1873	Kryekadi në vilajetin e Kosovës
50	Mehmet Vecih Efendi	—	—	Kryekadi në vilajetin e Janinës
51	Abdulmuin Efendi	—	—	Në kazanë Nazlı
52	Jahja Efendi	Berat	—
53	Mehmet Xhemaluddin Efendi	—	—
54	Mehmet İzzet Efendi	Gjirokastër	—	Ka ndërruar jetë
55	Hajrullah Efendi	—	—	Në pension
56	Islam Fejzi Efendi	Korça	—	Ka ndërruar jetë
57	İzzet Efendi	Gjirokastër	1291/1874	Në Gjirokastër
58	Ahmet Nazif Efendi	Libohova	—	Në Berat
59	Muharrem Sidki Efendi	—	—	Në Berat
60	Ali Hifzi Efendi	Gjirokastër	—	Në Karaburun
61	Ahmet Nuredin Efendi	—	—	Në kazanë Tashlıxha
62	Mesud Efendi	Luma	1293/1876	Në kazanë e Dibrës
63	Mehmet Avni Efendi	Gjirokastër	—	Ka ndërruar jetë
64	Mehmet Edip Efendi	—	—	Në kazanë İğnebol
65	Abdurrahman Efendi	Shkodra	1294/1877	Kryegjykatës i vilajetit të Shkodrës
66	Mahmud Nedim Efendi	Libohova	—	Në kazanë e Prishtinës
67	İs’hak Efendi	Gjirokastër	—	Ka ndërruar jetë
68	Mustafa Asim Efendi	Libohova	—	Në Berat
69	Sali Efendi Efendi	Gjirokastër	—	Ka ndërruar jetë
70	Rushdi Efendi	—	—	Në kazanë Ajvallëk
71	Mehmet Teufik Efendi	Libohova	—	Në kazanë Llagana
72	İs’hak Efendi	Gjirokastër	—
73	Rashid Efendi-zade,Mehmet Afif Efendi	—	—
74	Adem Efendi	Libohova	1297/1880	Në kazanë e Elbasanit
75	Ahmet Nazif Efendi	Gjirokastër	—	Në kazanë e Gjirokastrës
76	Ali Riza Efendi	—	—	Në kazanë e Vlorës
77	Ahmet Sabri Efendi	Libohova	—	Në kazanë Nazlı
78	Abdulmuin Efendi	—	—	Në kazanë e Tomoricës
79	Zeynelabidin Efendizade Ahmet Selami Efendi	Gjirokastër	1298/1881	Anëtarë i komisionit të Sheriatit
80	Naim Efendi	—	—	Në kazanë Adana
81	Hysen Efendi	—	—	Në kazanë e Dijarbakërit
82	Hasan Rafet Efendi	Libohova	—	Në kazanë e Kutahjas
83	Ahmet Fazli Efendi	Gjirokastër	1299/1882	Në kazanë e Elbasanit
84	Mehmet Kazim Efendi	Libohova	—	Në kazanë Ajdën
85	İbrahim Ethem Efendi	Gjirokastër	—	Në kazanë Kesindere
86	Vehip Efendi	—	—	Në kazanë Timurhisar
87	İdris Galip Efendi	—	—	Në kazanë Loros
88	Jahja Efendi	Gjirokastër	1300/1883	Në kazanë Molova
89	Kasim Efendi	—	—	Në kazanë Odamesh
90	Vehip Efendi	—	—	Në kazanë Karafirje
91	Zeynelabidin Efendi	—	—	Në kazanë Adalar
92	Hysejn Hysni Efendi	—	1301/1884	Në kazanë Burdur
93	Abdulaziz Efendi	Gjirokastër	1302/1885	Në kazanë e Beratit
94	Hayrudin Efendi	—	—	Në kazanë Soğüt
95	Mehmet Efendi	—	—	Në kazanë Salihli
96	Talib Efendi	—	—	Në kazanë Kemer-edirmit
97	Ahmet Shahin Efendi	Gjirokastër	1303/1886	Në kazanë e Gjirokastrës
98	İbrahim Ethem Efendi	—	—	Në kazanë e Gjirokastrës
99	İsmail Efendi	Libohova	—	Në Sanxhakun Ajdın
100	Suleyman Efendi	Gjirokastër	—	Në kazanë e Gjirokastrës
101	Ahmet Muhtar Efendi	—	—	Në kazanë Çamllëk
102	Mehmet Rushdi Efendi	—	—	Në kazanë e Katirinit
103	Avni Efendi	—	—	Në kazanë e Kolonjës
104	Mehmet Vehip Efendi	—	—	Në kazanë Kesrije
105	İsmet Efendi	—	—	Në kazanë e Leskovikut
106	Hysen Efendi Efendi	Gjirokastër	1304/1887	Në kazanë Kesrije
107	Mehmet Shemsettin Efendi	—	—	Në kazanë Pargama
108	Mehmet Vehip Efendi	—	—	Në kazanë Labsiki
109	Ali Riza Efendi	—	1305/1888	Në kazanë e Durrësit
110	Mehmet Efendi	—	1306/1889	Në Jemen
111	Mehmet Asif Efendi	Gjirokastër	1307/1890	Në kazanë Pruze
112	Nevzat Efendi	Gjirokastër	1308/1891	Në kazanë Samon
113	Hysen Efendi	İshkodra	—	Ka ndërruar jetë
114	Uvejs Naili Efendi	Libohova	—	Gjykatës i Selanik, shkarkohet si pasojë e kryengritjeve në Shqipëri
115	Sulejman Efendi	Gjirokastër	1309/1892	Në kazanë Tashllëxha
116	Hysen Efendi	Gjirokastër	1311/1894	İ shkarkuar nga gjykata e Pogunit
117	Ahmet Shahin Efendi	—	—	İ shkarkuar nga gjykata e Buzxha
118	Xhemaledin Efendi	Gjirokastër	1313/1896	İsh kadi në Pargama
119	Velijudin Efendi	—	—	İsh kadi nëErden
120	Hysen Nafiz Efendi	Libohova	—	Gjykata e shkallës I në Siri
121	Emra Efendi	Gjirokastër	1314/1897	Në kazanë Sandıkllı
122	Ali Zyhdi Efendi	—	—	İ shkarkur nga gjykata e Akshehirit
123	İsmail Efendi	—	—	İ shkarkuar nga gjykata e Nazlı
124	Hajrudin Efendi	—	1315/1898	İ shkarkuar nga Serezi
125	Halit Efendi	Gjirokastër	1316/1899	İ shkarkuar nga gjykata e Vlorës
126	Behxhet Efendi	—	—	İ shkarkuar nga gjykata e Göklü
127	Hamit Efendi	—	—	İ shkarkuar nga gjykata e Kesdentire
128	Shevket Efendi	—	—	İ shkarkuar nga gjykata e Urfas
129	Naim Efendi	—	1317/1900	İ shkarkuar nga gjykata e Edirmit
130	Kahraman Sejfi Efendi	Gjirokastër	1318/1901	İ shkarkuar nga gjykata e Kırık
131	Mehmet Nazif Efendi	Debre	—	İ shkarkuar nga gjykata e Dijarbakirit
132	Mehmet Celaledin Efendi	Gjirokastër	—	Kryekadi në Xhidde
133	Hasan Efendi	—	—	İ shkarkuar nga gjykata e Pejës
134	Rifat Efendi	—	1320/1903	İsh kadi i Tiranës
135	Tahsin Efendi	Gjirokastër	1321/1904	Kadi i kazasë Sivrihisar
136	İljas Efendi	—	—	İ shkarkuar nga gjykata e Pripolit
137	Uvejs Efendi	Gjirokastër	1322/1905	İsh gjykatës i kazasë së Skraparit
138	Hasbi Efendi	—	—	Gjykatës i kazasë së Himarës
139	Elmas Efendi	—	—	İ shkarkuar nga gjykata e Tepelenës
140	Fehim Efendi	Gjirokastër	1323/1906	Në kazanë e Hasit
141	Mustafa Shevket Efendi	—	—	Në kazanë e Sasunit
142	Arif Hikmet Efendi	Gjirokastër	1324/1907	Në kazanë Kërëk
143	Ramiz Efendi	—	—	Si pasojë e kryengritjeve shkarkohet në Loros
144	İdris Efendi	Gjirokastër	1325/1908	Si pasojë e kryengritjeve shkarkohet në
145	Abdi Efendi	—	—	İsh gjykatës i kazasë Drama
146	Nafiz Efendi	—	—	İ shkarkuar nga gjykata e Katirinit
147	Neki Efendi	—	—	İ shkarkuar nga gjykata e Muradijes
148	Mersin Efendi	—	—	İ shkarkuar nga kazaja e Sinxharit
149	Nazif Efendi	—	—	Mësues në xhaminë Fatih
150	Mehmet Nexhip Efendi	Delvina	—	İ shkarkuar nga kazaja e Milas
151	Halil Efendi	Gjirokastër	1326/1909	İ shkarkuar nga kazaja e Konices
152	Mahmud Efendi	Libohova	—	İ shkarkuar nga kazaja e Tiranës
153	Servet Efendi	Gjirokastër	—	Në kazanë Keshan
154	Salih Efendi	Gjirokastër	1327/1910	İ shkarkuar nga kazaja Tekirdağ
155	Ali Efendi	—	—	İ shkarkuar nga kazaja Naslic
156	Sejfullah Efendi	—	—	İ shkarkuar nga kazaja Shile
157	Hajrudin Efendi	—	—	İ shkarkuar nga kazaja Kordos
158	Agush Efendi	Gjirokastër	1329/1912
159	Mehmet Emin Efendi	—	—	İ shkarkuar nga kazanë e Gjirokastrës
160	İsmet Efendi	—	—	İ shkarkuar nga kazaja Alasonja
161	Rifat Efendi	—	—	İ shkarkuar nga kazaja Zaho
162	Shevket Efendi		1330/1913
163	Ahmed Hamdi Efendi	Tomorica	1331/1914
164	Fazil Efendi	Tirana	1332/1915	Në kazan Mean
165	Hafiz Xhemaledin Efendi	Dibra madhe	—	Nëpunës në Fetvahane

Autor: Behar Kaçeli

[1] Terminologjia e asaj kohe kadi apo naib është ekuivaletni i fjalës gjykatës që përdoret sot në administratat moderne. Ne periudhën osmane kadiu ishte funksionari më i lartë lokal dhe që kishte lidhje të drejtëpërdrejta me sulltanin. Prandaj edhe roli dhe ndikimi që kishin në shoqëri ka qenë shumë i lartë.

[2] Ali Emiri “ İshkodra Vilayeti, Osmanlı SHairleri” Hazırlayan Dr. Hakan T. Karateke. Ankara 2018.

[3] Evlija Çelebi. “ Shqipëria para tre shekujsh”. BESA 2000. Për më shumë rreth numrit të xhamive, medreseve dhe mektebeve në periudhën osmane shih; Edmond Sharka “ Medresetë në trojet shqiptare gjatë sundimit osman”. Revista –Drita İslame. Tetor 2013

[4] İlmiye Salnamesi 1.defa. 1334/1916, s.690-736