Ashtu siç po përballet popullata Rohingia me zhdukjen ose “spastrimin etnik”, siç u quajt nga OKB-ja, me të njëjtin fat u përball edhe popullata çame një shekull më parë në Evropë. Ndryshe nga Rohingia në Mianmar, çamët janë evropianë, vijnë nga kontinenti që e konsiderojnë veten si përfaqësues të modernizmit, të drejtave të njeriut dhe qytetërimit. Kam hulumtuar në lidhje me këtë komunitet për studimin tim të ardhshëm “Udhëtimi nëpër Evropë: Islami, Imigracioni dhe Identiteti” (Brookings Institution Press, 2018), dhe kam vlerësuar se bota duhet të njihet me vuajtjet nëpër të cilat ka kaluar kjo popullatë.
Pakkush ka dëgjuar për muslimanët çamë, të cilët janë privuar nga emri, identiteti dhe territori i tyre. Çamët janë shqiptarë etnikë, që flasin dialektin e tyre shqip dhe janë banorë vendas në zonën e njohur si Çamëria, e cila ndodhet në bregdetin e Adriatikut dhe kryesisht në rajonin e Epirit të sotëm të Greqisë veriore. Gjatë luftërave ballkanike në vitin 1912 dhe 1913, Greqia përvetësoi rajonin e tyre dhe popullata çame u gjet e ndarë nga Shqipëria përmes një kufiri ndërkombëtar. Vrasjet filluan të kryhen menjëherë nëpër fshatra.
Mijëra njerëz ikën, shumë prej tyre vdiqën nga lodhja, uria dhe nga tifoja, ndërkaq një numër i madh çamësh kërkuan strehim në Amerikë.
Grekët i konsideruan çamët si grekë që i tradhtuan ata me kalimin e tyre në Islam, në kohën kur turqit e sunduan Greqinë. Si arsimimi ashtu edhe përdorimi i gjuhës shqipe ishte i ndaluar në sferën publike dhe private.
Në këto rrethana, nisi një fushatë nga ana e formacioneve paraushtarake greke për të përndjekur muslimanët nga Greqia dhe për të asimiluar çamët të cilët më parë ishin të krishterë ortodoksë, duke sulmuar fshatrat dhe, siç thonë shkencëtarët Robert Elsie dhe Bejtullah Destani, “duke terrorizuar popullatën, ndërkaq qindra të rinj u deportuan nëpër kampe të ishujve të Detit Egje. Pjesë të mëdha të tokës ishin rrëmbyer nën pretekst të reformës agrare”.
Presioni i fundit nga ushtria greke u ushtrua në vitin 1944 dhe 1945, një terror i cili rezultoi me eksodin e 25,000 çamëve përtej kufirit në Shqipëri. Në masakrën e kryer nga grekët, vetëm në fshatin e quajtur Filat u vranë 1.286 njerëz. Një vajzë, e cila ishte 12-vjeçare në atë kohë, tregon për tmerret që pa në Filat: “Na urdhëruan meshkuj, gra, vajza dhe djem, gjithsej 3,500 njerëz, që të mblidhemi në sheshin kryesor. (…) duke ndarë burrat në njërën anë, kurse gratë në anën tjetër. I morën djemtë, i dërguan në një vend tjetër, ku i ekzekutuan, disa me thika, disa me hanxharë. (…) Pashë tre djem të cilët ishin të gjithë të lidhur. Ua prenë veshët, ua nxorën sytë, ua prenë këmbët, i qethën, pastaj i lanë të hidhen si pulat nëpër thasë. (…) Gratë dhe vajzat u zhveshën lakuriq, u përdhunuan dhe u vranë”.
Fushata “e spastrimit” pati sukses, dhe pakica çame u zhduk në Greqi. Në më pak se dhjetë vjet, siç tregon shkencari Lambros Baltsiotis, “pothuajse të gjitha xhamitë, dhe sidomos minaret, simbole të dukshme të pranisë muslimane u shkatërruan”.
Ata madje u fshinë nga dokumentet greke dhe regjistrat publikë. Popullsia e tanishme çame numëron rreth 250,000 në Shqipëri, dhe një numër prej 400,000 në vende të tjera. Ata ende kërkojnë të drejtën e kthimit në vendin e tyre dhe kthimin e pronës në Greqi, njohjen e asaj që është bërë ndaj tyre, të cilës i referohen si gjenocid, dhe mundësinë e kthimit të shtetësisë greke. Memoriali i çamëve u ndërtua në vitin 1994 në Konispol të Shqipërisë, dhe në kujtim të vrasjeve dhe dëbimeve, çdo vit me 27 qershor, çamët organizojnë një marsh nga Konispoli deri te kufiri grek. Situatën e bën edhe më të komplikuar fakti se Shqipëria dhe Greqia kanë mbetur teknikisht në gjendje lufte që nga viti 1940.
Çamët kanë një parti politike në Shqipëri që i përfaqëson ata, Partia për Drejtësi, Integrim dhe Unitet, e cila aktualisht ka tre vende në parlament. Qeveria greke pohon se çamët e lëshuan Greqinë me iniciativën e tyre, kurse çamët më të moshuar, të lindur në Greqi, e të cilët dëshirojnë të vizitojnë vendin ku ata kanë lindur, siç shkruan Robert Elsie, “i kthejnë rregullisht mbrapsht nga kufiri greko-shqiptar. Ndonjëherë pasaportat e tyre u janë shqyer para syve për shkak të një frike irracionale se këta njerëz, kryesisht të moshuar, mund të destabilizojnë në masë të madhe shtetin grek. “Kanalet televizive greke quajnë çamët si” pseudo-çamë “ose “çamë të vetë-shpallur”. Qëndrimi i qeverisë greke, ashtu siç u prononcua edhe Ministria e Jashtme së fundi në shtator të vitit 2016, është se “çështja çame nuk ekziston”.
Tragjeditë e çamëve dhe popullatës Rohingia ilustrojnë rreziqet e urrejtjes etnike dhe fetare. Lusim Zotin që Rohingiat të mos përjetojnë të njëjtin fat si çamët në Greqi. Kur Papa Françesku u takua së fundi me disa nga 600,000 refugjatë Rohingia, të cilët u larguan përtej kufirit në Bangladesh gjatë disa muajve të fundit, ai dhe refugjatët filluan të qajnë. Ai u tha atyre: “Në emër të secilit, atyre që ju kanë përndjekur, mbi gjitha, indiferencës së mbarë botës, ju lus të na falni. Duke u nisur nga bujaria tuaj, unë besoj se ju mund të na ofroni faljen që po e kërkojmë”.
Ashtu siç kërkoi falje Papa nga Rohingiat, edhe ne duhet të kërkojmë nga çamët të na falin, për shkak se po qajmë për humanitetin tonë të përbashkët. /tesheshi.com/
*Autori është shkrimtar, poet, regjisor, dramaturg. Mban postin e kryetarit të Studimeve Islame “Ibn Khaldun”, Universiteti Amerikan në Uashington, DC.
