Kur 67 vjeçari Ramiz Tiro u lirua më në fund nga kampet e përqendrimit të drejtuar nga forcat kroate gjatë luftës në Bosnje dhe Hercegovinë në vitin 1994, ai u ndje si një kafshë.
I lodhur dhe i dehidruar, ai kishte humbur 33 kilogramë. Duke kaluar 262 ditë në “ferr”, siç e përshkroi ai, Tiro thotë se “kishte harruar” se kur ishte trajtuar si një qenie njerëzore.
“Mendova se nuk do t’ia dilja, sepse ju humbisni shpresën”, ka thënë Tiro për Al Jazeera.
“Unë u torturova aq shumë; Ishte tortura psikologjike, uria, etja, puna non-stop, puna në vijë të frontit – me gjithë të shtënat”.
Bëhet fjalë për njerëz si Tiro të cilët ishin transferuar në një rrjet të kampeve të përqendrimit, ku ata ishin keqtrajtuar rregullisht – duke duruar rrahje të rënda, torturime psikologjike, uri dhe etje, ndërsa kishte të tillë edhe që u vranë.
Të ndaluarit janë detyruar të kryejnë punë të rrezikshme në vijën e frontit – gërmimin e llogoreve, apo marrjen e trupave të vdekur – dhe ishin të detyruar për të shërbyer si mburoja njerëzore.
Madje, disa të burgosur u detyruan të pinë urinën e tyre, të tjerët për të ngrënë kremin për lustrim të këpucëve dhe për të shkulur barin nga toka.
Ishte koha kur Tiro, një i burgosur me shifrën 320243, kaloi nëntë muaj në mes të vitit 1993 dhe 1994 në tri qendrat e paraburgimit, duke përfshirë “Dretelj”, kampi më famëkeq i gjendur në ish kazermat e ushtrisë jugosllave (APJ).
Kjo javë e kaluar shënoi 25 vjetorin e shpalljes së Herceg-Bosnës si një republikë kroate, ku Mostari u caktua si kryeqytet.
Ajo u formua në Bosnje dhe Hercegovinë në vitin 1991 me qëllim të shkëputjes nga Bosnja dhe Hercegovina dhe të bashkohet me Kroacinë, e konfirmuar nga Gjykata e Hagës.
Në nëntor të vitit 2017, Gjykata e Hagës dënoi gjashtë zyrtarë të lartë të Herceg-Bosnës në 111 vjet burg.
Ata u gjetën fajtorë për të kontribuar në ndërmarrjen e përbashkët kriminale, e cila kishte si qëllim të fundit krijimin e territorit kroat në Bosnje dhe Hercegovinë, përfshirë Mostarin – qyteti jugor i rrethuar për nëntë muaj.
Dhe gjatë kësaj periudhe, forcat kroate filluan valën e re të arrestimeve në maj dhe korrik të vitit 1993.
Natën, apartament në apartament, një bllok pas tjetrit, ndarja ndoqi çdo familje boshnjake. Burrat u transportuan në kampe dhe pjesa tjetër e familjes u dëbua në mënyrë tipike nga shtëpitë e tyre në të ashtuquajturin Mostarin Perëndimor kroat në të ashtuquajturin Mostari lindor mysliman.
Tiro u arrestua natën e 30 qershorit 1993 me pjesën tjetër të burrave myslimanë nga lagja e tij dhe u transportua në Heliodrom, një ish objekt ushtarak i ushtrisë jugosllave.
Sapo u hapen dyert e çelikut, ai pa qindra fytyra të zbehura në dhomë, të ulur në dyshemenë prej betoni.
“Kishte fare pak hapësirë për të qëndruar ulur”, tha Tiro, shkruan AlJazeera, përcjell Telegrafi.
Sidoqoftë, 19 ditët që më vonë ai i kaloi në Dretelj, ishin shumë më të vështira.
“Ata nuk na hapnin derën për ditë të tëra, duke na lënë të mbyllur pa asnjë ushqim apo ujë”, tha Tiro.
Kur u jepej një ushqim, ata kishin vetëm pak sekonda për ta ngrënë nën kërcënimin e ndëshkimit.
Ndërkohë që Tiro vazhdonte të pyeste veten: Pse? Pse jam arrestuar? Pse jam torturuar? Pse jemi duke u dëbuar nga shtëpitë tona kur familjet tona kanë jetuar këtu për 500 vitet e fundit?
“Kemi shkuar së bashku në shkollë [me kroatët], kemi jetuar së bashku dhe papritur është armiku ynë tani?” Tha ai.
Madje, Tiro njohu njërin prej ushtarëve që do të mbyllte dyert e tyre si një ish-shok i shkollës.
Tiro e pyeti: “Pse po na bëhet kjo? Unë jam tamam si ti”.
“Jo, jo, ju jeni ‘balije’ [myslimanët]. Ju jeni armiku i shtetit tonë”, citohet t’i ketë thënë ushtari.
“Shërbyes” si një mburojë njerëzore
Në Heliodrom, marrja nga rreshtat e të paraburgosurve për punë ishte një “makth”.
Disa ditë, ata e dinin se do të përballeshin me një “vdekje të garantuar”, tha Tiro, duke punuar në vijën e frontit mes përplasjeve mes forcave kroate dhe atyre boshnjake.
“Kur shkonit për punë gjatë këtyre ditëve, nuk ishit të sigurt nëse do të ktheheshit”, rrëfen Tiro.
Kamioni do të largohej me 60 të burgosur në mëngjes dhe do të kthehej në mbrëmje me 50 ose më pak. Ata që mbijetuan u mbuluan me gjak dhe me tronditje.
Kthesa e Tiros për të punuar në vijën e frontit si një mburojë njerëzore erdhi të shtunën, më 14 gusht 1993 – dita më e frikshme në jetën e tij.
Dyzet burra u sollën në vijën e parë në mes të Mostarit. Një ushtar i forcave kroate i urdhëroi ata të shkonin në pastrimin dhe të ndërtonin një mur mbrojtës nga thasë rëre vetëm 10 metra larg nga pozicioni i forcave boshnjake, duke vënë në rrezik sigurinë e tyre.
Ata hezitonin, duke e ditur se me siguri do të qëlloheshin. Gjithsesi, ata do të duhej të vazhdonin.
Dhe derisa ishte aty, Tiro ishte goditur nga një copëz granate në kokë.
Gjaku vrapoi mbi fytyrën e tij. Ai e mbajti dorën në kokë për të ndaluar gjakderdhjen, por dukej sikur mungonte një pjesë e madhe e kokës. Të burgosurit e tjerë u plagosën gjithashtu, të mbuluar me gjak.
Për fat të mirë, copëza e granatës nuk e kishte dëmtuar trurin e tij, kirurgu i tha më vonë kur ai rifitoi vetëdijen në spital.
Një shok i tij gjithashtu kishte mbijetuar edhe pas operacionit për të riparuar venat dhe arteriet që u dëmtuan në shpërthim.
Megjithatë, nganjëherë uria ishte kaq e tmerrshme në kamp sa të paraburgosurit do të rrezikonin jetën e tyre dhe do të paraqiteshin vullnetarë për të punuar në vijën e frontit, ashtu që ata të mund të merrnin një kavanoz ushqimi.
Njëzet e pesë vjet më vonë, 700 trupa të të burgosurve të vrarë ende janë duke u kërkuar, sipas Shoqatës së Kampit të Përqendrimit të Mostarit.
Deri më sot, Tiro ende ka probleme me gjumin dhe vuan nga dhimbjet. Pavarësisht nga gjithçka që ai ka kaluar, ai thotë se nuk ka ndjenja negative.
“Duke shkruar librin tim [“Dretelj: Në derë për në ferr”], unë kam qenë në gjendje të kthehem në veten time të vjetër”, thotë Tiro.
“Është e rëndësishme të tregojmë historitë tona në mënyrë që të mos harrojmë dhe kështu që të mos ndodhin kurrë më”.
